Asiré, anpami moun zòt konnèt, tini désèten yo ka di  sé «moun a toudlin» oswa «moun a tan é sézon», sé sa yo ka kriyé an fwansé, lè maladi-la fò, moun «bipolaire», avan yo té ka kriyé sé moun-lasa  moun «maniaco-dépressif», kivédi moun i pa èstab, karaktè a-yo ka monté-désann kon pwa ka krévé.

Lè maladi-la pa sitèlman fò, yo ka di an fwansé sé moun «cyclothymique». An kréyòl lè moun-la an mové sézon a-y yo ka di i «ankaraktè» oswa i «malbòdé».

Gran anman-mwen té onjan konsa. Délè i té pé rété on simenm doubout oka, ka kiré planché a kaz a-y gwo lannuit, ka nétwayé kaswòl an kuizin a-y, ka fè lésiv, ka bat matla, ka suiyé pousyè, ka abiyé zouté, mouchwa, wòb matadò, jipon dantèl, foula, gwo-zanno é kolyé-chou, tranblant, té ka fè-y sanm fanm- gyòk, ka kléré kon bijou lè i té kay an prèmyé lanmès a sizè-d-maten, épi … détwa tan aprésa, san p’on rézon, i té ka lésé kò-la alé, i té ka lévé tou gaga, i té pé rété on simenm pa ka lévé on tidwèt, ka bwè bon détwa sèk adan tenbal an pòt a lét-kondansé a wonm a-y jiktan i tèbè, ka bobi-dòmi toulongalé, déparfwa ka chanté on ti-chanté tris, mé tris yo kriyé tris: «anmwéééé! An pa ni papa an pa ni manman pou pléré ban-mwen! An pa ni tifrè an pa ni tisè pou konsolé-mwen». An sé moman-lasa pa té fo bòdé-y, nou té ka di i «ankaraktè». Epi, on jou bonnè-bonmaten mi i té ka woudoubout a-y doubout oka, ba-y lè!!!

Manman-mwen li astè, té ka touvé-y prèmyé fiy a granmanman-mwen, li osi té onjan konsa, mé maladi-la pa té sitèlman fò koté-y, é i té pé atann déparfwa on lanné avan sa té anni pwan-y pannan tout on simenm. On sòt kalité foli-dous, anlispin, ola i té ka ri pou hak, ka rakonté an tan i té timoun, é déparfwa ka chigné, san nou timoun a-y nou konpwann poukisa. Nou ka di jòdila moun-la ka fè on «déprésyon».

Géra Loryèt té konsa tibwen osi. Lè i pa té ka santi-y byen, i té ka pati an bwa, oben i té ka mandé Jizèl madanm a-y dépozé-y an loto an granbwa-montangn èvè on ti-dèkwa pou manjé jistikont on dèkwa é on sab pou i té fè on joupa é kabann-fèy pou i dòmi, on bwèt zalimèt pou fè difé. Lè i té konsa Jéra pa té ka vlé vwè p’on granjan moun i té ka kriyé-yo «nèg a blan», i té ka rété détwa tan konsa an bwa-la épi on jou i té ka déviré akaz a-y é i té ka woupwan vi a-y. Tini on tan, lè i té jenn, i té rété près on lanné an bwa-la. Moun Chèlchè té ka di: Jéra fou, i anba bwa-la ka apwann on diksyonnè fwansé! Lè ou té ka mandé-y: - «Mé Jéra ka ou ka fè tout lajouné-la en bwa-la?» I té ka réponn: - «Ayen, an ka maché, an ka sizé asi on woch, an ka kouté, an ka rantré an konminikasyon ki èvè woch-la, ki avè pyébwa, èvè niyaj an syèl-la, èvè rivyè-la, èvè sé zozyo-la, afòs an ka divini mwenmenm rivyè, wòch, pyébwa, niyaj, sa sé sòsyé a grannèg-Lafrik sa…déparfwa an ka kontré kèk vyé nèg bitasyon ka viv kon nèg-mawon anba bwa-la, an ka rété palé èvè-y, nou kay trapé kribich, nou ka kuit-yo, nou ka manjé-yo ansanm san di hak…»

Géra pa té ka kwè an Bondyé é i té ka fè jé èvè «Jézikri a ti-kiki a-yo!». An ka kwè Jéra té an réyalité on véritab «animis», kivédi dapré-y tousa nou ni alantou an-nou ni on nanm é nou pou mété nanm an-nou anlyannaj èvè tout lanviwonnaj an-nou, sé sa ka ban-nou fòs konpwann é asèpté lavi épi lanmò.

Pou di tout, hay chyen ba-y zo a-y, i té ka fè jé èvè «Sokrat bonda chiré» épi èvè «Kal-maks» osi.

E mwen, mwenmenm an-mwen, ès an pa tini an fenfon an mwen dé kalité wotasyon a tristès an pa ka sav poukisa? Délè an té ké vlé pati lwen, lwen toutmoun pou an woutouvé-mwen tousèl an-mwen èvè mwenmenm an-mwen. Mé an pa ka nòz fè-y é sa ka fè déparfwa an ka onjan égri san an sav poukisa, adan on anmèwdasyon i pa ni pon rézon. An sé moman-lasa an sav an  «malbòdé», mwen an «mové-lalin». An pa anvi palé èvè p’on moun.

E zòt, ès zòt sèten zò pa ka trapé déparfwa on ti «déprim» san papa ni manman?

«Moun a toudlin»? Mé ès sé lalin i rèskonsab tousa?

Pou Jéra sé sa limenm a-y  té ka kriyé «atavisme» kivédi on santiman ki adan konsyans an-nou i pa tan-nou,  on santiman on fanmi an-nou i lésé-y ban-nou lè nou té timoun, aprédavwa limenm a-y té wousouvwè-y oswa i té trapé on chòk. Loriyèt té ka di «atavisme» sé konsidiré on wòch yo jété adan on ma, wòch-la ja touché fon a ma-la dépi lontan, mé lond-la li ka kontinyé ka fè won asi dlo-la, i ka fè won, pli an pli fèb mé pli an pli lwen. Menmjan on chòk asi on konsyans pé kontinyé jénérasyon an jénérasyon ka pwovoké on lond ka kontinyé kouri. Ki chòk kèk fanmi an-mwen té trapé antan-lontan i té pwovoké lond-lasa ka kontinyé rivé chouboulé-mwen jik jòdijou, pasé on syèktan apré chòk-la? An pa pli sav.

Konsa nou té ké ni pou désèten adan nou:

«Kolè atavik» kontèl vwè manblo awmé, olyé sa fè-nou pè sa ka fè-nou anrajé.

«Pè atavik» kontèl yo ka di  «nou nèg pè chyen», oswa nou pé pa tann on moun hélé si-nou  konsidi nou té ké ka santi nou koupab noumenm pa sav poukisa.

«Swèf atavik»: kontèl on swèf libèté i pa ni rézon poudavwa nou pa maré, nou pa lajòl, nou pé alé-vini jan nou vlé, mé nou bizwen plis libèté.

«Penn é doulè atavik»: kontèl nou ka anvi pléré san nou sav poukisa? Moun-lontan té ka di ou ni on «lafyèv an zo».

Kijan pou nou analizé sé konpòwtasyon-lasa, konpowtasyon nou ka touvé adan onlo moun toutalantou an-nou?

Es sé rézilta a on istwa nou pa janmé rivé dijéré toutafètman?

Es sé klima lilèt-twopikal-la  ka aji asi konsyans a nouchak , on klima ka fè nou toujou ni on sézon siklòn andidan-nou, on sézon-rèk «brizas-krazas-démolizas» otila nou té ké vlé krazé-dékalboré tousa i alantou an-nou  épi …on sézon-swa, kalmipla, kapitèn-san-gwouyé, adoumanman, otila yo té ké di nou tèbè, nou ka lésé kò-la alé alawoulib bra kwazé?

Dapré pawòl-maké sé kronikè-istwa antanlontan lésé asi tan-lasa nou ka li, sé Kwayib-la té ja onjan konsa: délè yo té ka fè dé kalité koul kòlè-anrajé ka toufé kon kong, ka ataké tout bato ka bòdé, yo té anlagyè èvè toutmoun, épi dòtlè yo té dous é «mélankolik» ka kriyé toutmoun «konpè! como padre», paré pou ba-moun tousa yo vlé pou plézi fè kado.

Ay sav si nou, pèp-Gwadloup, nou kon nou yé jòdijou, ès sé istwa an-nou i fè-nou konsa, oswa ès sé klima lanviwonnaj an-nou ka fè nou ni onlo moun a tan é sézon? Onlo moun a toutdlin? Onlo moun malbodé? Onlo moun ankaraktè.

Vokabilè

Anpami : parmi

Anmwé : à moi, au secours

Anlispin : avoir le spleen, être atteint de mélancolie

Doubout oka : être d’attaque

Fanm-gyòk : femme déterminée, alerte, dynamique

Tranblant : épingle en or

Tidwèt : auriculaire.

 Viré monté