(Adan «Tan é sézon liméwo 2 lasa, menmjan èvè liméwo 1 é menmjan èvè tèks ola nou ka gadévwè kijan fè Sians é Teknik palé kréyol, nou ké sèvi èvè mo fwansé nou ké kréyolizé, nou ké modifié fonétik a-yo é grafi-la, san chèché envanté mo moun pa konnnèt, poudavwa sé près sé menm vokabilè-lasa yo ka sèvi adan tout lang lè yo ka trété sé tèm-lasa, ki sé jénétik kon dènié fwa-la, kisé astronomi kon jodi-la)

Sé Jéra Loriyèt i wouvè zié an-mwen asi dé kèsion-lasa. Mi sa i té ka rakonté:

«Yo té mété-mwen an konjé «longue durée» padavwa on doktè a kyè, sa yo ka kriyé kardiològ, té déklaré an té fou an mitan tèt.

On jou an ka gadé kayé-lékòl a Jobi, prèmié gason an-mwen é ka an ka li? Mètlékòl-la fè sé timoun-la maké: «Le vent d’Ouest amène la pluie»! Ki mafouti ésa? An  baré «Ouest» épi an maké anho, an wouj, «Est».

Lè mètlékòl-la vwè sa an té maké asi kayé a timoun-la i monté an koko. I di: «Tu diras à  ton père de passer à l’école dès qu’il pourra, le plus tôt sera le mieux», é mètlékòl-la baré «Est» an té maké é i woumété «Ouest».

An ay kontré mètlékòl-la. An tan-lasa sé ensisitè-la té kon jakorépèt, yo té ka maké sa i té ékri an liv-la. Lè an rivé misyé ka montré-mwen liv-la é ka mandé kijan an pé permèt-mwen kontrèdi on liv i «au programme»? Es an ka konpwanndi an pli entélijan pasé toutmoun? An réponn-li, liv-la, i ka sèvi la, fèt pou Lafwans é anba-la sé van i sòti si Loséan Atlantik ka menné niyaj-lapli, mé si i gadé pozision jéografik a Lagwadloup, sé van i sòti asi lanmè ka menné lapli, mé asi kot-ovan é pa asi kot-soulvan.

Monkonpè rèsté èstébékwè! I pa té jen kalkilé sa, sa chouboulé-y davwa i konpwann sa sa té vlé di asi tousa nou ka apwann fo-nou kalkilé si sa vré pou nou oben si sa pa vré.

Dotwa lanné aprésa, an trapé menm pwoblèm-la èvè prèmié fiy an-mwen Jorjèt. Métléko-la té fè sé timoun-la maké: «Le soleil est au Sud à midi». An baré fraz-lasa é an maké «faux».  E an ay kontré mèt-la èvè on glob-térès pou té espliké-y kijan dapré latitid a la Gwadloup déparfwa solèy-la danlsid, déparfwa i  danlnò, é dé (2) fwa andan lanné-la i ka pasé an Zénit a syèl an-nou, lè i ka monté o konmansman a mwa-d-mé pou i rivé jik ora tropik Kansè, é an mwa-d-awou, lè i ka déviré pou i ay jwenn tropik  Kaprikòn.

An pa sèten i konpwann pas i mandé-mwen: «mais alors pourquoi dans le livre de géographie il est écrit que le soleil est au Sud à Midi»?  An espliké-y, sé davwa sa vré pou Lafwans dapré latitid a péyi-lasa solèy pa janmé ka pasé an mitan-mitan syèl a-yo, i pa ka janmé pasé an Zénit a-yo, i toujou pa si anba pou yo kifè yo toujou kriyé réjion anba-lasa «Midi » davwa sé la solèy-la pli pré Zénit a-yo!

I mandé-mwen: «Ainsi vous prétendez que tous les pays qui se trouvent au nord du tropique du Cancer ou bien au sud du tropique du Capricorne n’ont pas de Zénith?»

An di-y: An pa janmé di sé péyi-lasa pa ni Zénith é menmjan yo ni on Zénit yo ni on Nadir pa lòtbò, mé solèy-la pé pa pasé an zénit a-yo, pas adan balansman a Latè lè i ka touné alantou a Solèy-la i pa ka janmé dépasé sé dé limit a sa yo ka kriyé Tropik chak bò a Lékwatè.

Konfèdmanti, lè Jéra rakonté istwa-lasa, mwenmenm an-mwen an resté bouch gran wouvè kon ababa: an pa té janmé konpwann sa é an pa té ka sonjé pon mètlékol jis apré bakaloréa té janmé pwan tan èspliké-nou ka sa yé «Zénith» magré an matématik nou té ni dotwa chapit asi kosmografi.

(Zòt ka pwan tan li sa nou ka maké an kréyol, si zòt sav plis pasé-nou asi zafè a Zénit-lasa, maké dé mo kat pawol pou ban-nou lidé a-zòt, ban-nou sa an Kréyol oswa an Fwansé, a pa sa ki ni pòtalans, nou vlé vansé ansanm-ansanm. Mèsi.)

 Viré monté