Lè manman-Lafwans, yo ka kriyé Lamèr-Patri, oswa Bèmè-Lapatri, fin pa désidé-y aboli lèstravay poubon, pou dézyèm fwa an avril 1848 Langlètè té ja fè-y dépi 1835 an Dominik koté-nou. Gouvèlman-la, ta Larépiblik fwansé liméwo II, désidé ba sé èsplwatè-la on bèl lajan pou dédomajé-yo, mé yo pa ba sé maléré-èsplwaté-la on patat!

Yo di:

— Sé nèg-la pa konnèt valè a lajan, yo pa kay rivé sèvi èvè sa!

Mé yo pa ba-yo nonpli ni on karé tè pou yo travay é viv,  ni menm on boukyèt pou rédé-yo alé-vini, pou yo pé chayé on dèkwa!

On men douvan, on men dèyè, sé ansyen èsklavajizé-la té oblijé démaré on swadizan lavi lib a-yo pli ba ki tè.

Yo di-yo:  

— Chapé-kò a-zot, oswa rété travay aka ansyen mèt a-zòt, mé pa rèsté la ka drivé an pyé a moun ka travay, sansa nou ka fouré-zòt lajòl pou fè-zòt fè tout travay fòsan i ni pou fè ba komin-la: ranmazé zòdi, fè chimen, vidé tinèt, déwoché, danmé chimen…!

Kijan nou té ké fè, si nou i ka viv jòdi-jou adan menm péyi-la, si an tan-lasa, nou té an plas a-yo?

An pa konnèt pou zòt, mé mwen an konnèt-mwen tibwen, an té ké fè menmjan èvè onlo adan-yo, an té ké chapé an mòn pou ay fè on tikabèt, on joupa,  bityé on karé tè, planté ziyanm, patat, mayis é pwadibwa, lévé dé kabrit, on kochon, détwa poul, planté détwa rimèd razyé…toujou enkyèt, lakrentitid an vant, lapè kèk jandàb anni débakyé, vini fè mwen sòti asi on mòso tè a léta, oben di sé tè a Blan-la, i pa pou Nèg!

Tanzantan an té ké désann an bou-la, an té ké chajé asi tèt an-mwen détwa viv a jaden an-mwen pou ay van-yo ba sé milat é moun anvil la, pou yo ban-mwen on tizing-lajan pou an pé sa gangné chist (pou ba chal an-mwen gaz), sèl, sik, zalimèt, poul bouko, kivédi mori salé, gyèl a kochon, épi sa pé osi on dèmi woki wonm!

Sé konsa onlo nèg péyi an-nou démaré lavi kotésit, ni senk jénérasyon, yo konmansé ka goumé èvè mizè, pou vwè chapé anba zong a malè !

Jòdi-jou, senk jénérasyon aprè, si onlo adan-yo fini pa asèpté ay viv anvil, si nou bandonné tè-mòn é jaden-an-bwa pou ay touvé on travay tibwen mwen fòsan, toujou tini dotwa nèg ka viv an mòn.

Mé aki-yo?

Mi Jozèf, dènyé Nèg mòn, chajé kon boukyèt, ka chayé daré a jaden a-y asi tèt a-y, ka viv menmjan èvè zansèt an-nou.

Annisòf, Jozèf sé on Ayisyen, pou  i té rivé kotésit i pasé anba fil é lè i gangné on tilamonné, sé pou i voyé lòtbò ba fanmi a-y, pou zanfan i lésé anba-la, pou yo rivé ay lékòl!

Mé fo Jozèf toujou penga! Man-Lafwans pé voyé jandàb a-y dèyè-y nenpòt ki lè, menmjan i té ja ka fè èvè zansèt an-nou.

Kimoun an tann I di Ayisyen: Hay chyen?

Mwen an ka di: Rèspé!

Rèspé pou sé dènyé Nèg-mòn an-nou la. Si a pa yo yo kriyé «Danné-Latè», an pa konnèt!

 

Viré monté