Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

Dorad twa Zetwal
(Flè banbou)
ta
Dominique VELASQUES

(Oben Isabadjok)

Jou
         Jou-a
                    Rivé,   
                            ziyang Soley léman-an
                                                                             pitjé anlè tet nonm-lan
                                                                                                             ki tonbé léta
                             fa limiè Lalin plenn-an
                                                                              benyen fidji fanm-lan
                                                                                                               ki asiz pléré sa
Ek
            Anpilwen dé koté gran tablo blé lespas miklon-an
            Monton yonn é lot pwenti nan mitan siel
            Dé zié yo las ka chaché viré chonjé
            Djiyon mémwè fondok tala
            Lé zam té konpozé a
            Avan yo séparé’y
            Ek voyé’y alé
            Flaw !
            An Tou-Moun an…

Dris Van Nowdé
                        souflé anlè fonmi mélankolik
Fey piébwa     
                        bwi kon diri an kwi
Fidji Latè
                        frenmi kon bwonz bwa brilé La Djinen
Dlo souf
                        kalmisiré ek fè glas an bonm
Sikiriyé
                        wondi zel-li nan chapo chinwa
Konpè zagriyen
                        brodé ti napwon fil nef nan djol flè kloch !

 

                « Ay bondié ! ! ! »

 

                Lafanmi tjè
                                   rété djol ouvè
                                   bat zié an klaklak
                                   lévé lanmen an siel
                                   mantjé asiz tonbé
                                   wondi ounen zotey atè
                                   kò yonn jik ka balansé bay ad’an ladja...

Men
                « An-an, tousa pa sa... »

                                   déprisa dé pié wondi maché pa dèyè kay
                                   ti panyen karayib rékolté fey anbafey
                                   kannari briyi dlo an vapè létè...

                                   koutla fosiyé zeb fou an lakou
                                   plat-pié fè ti pilon dis pa do-pou-do
                                   katjé déjanbé tol an twa-fwa-kat fétay...

                                                           Ek
                                   owala tout bagay paré owala,
                                   an mitan ja dlo fret ek pla chabon zon
                                   djokoti dékatjilé aki moun-a
                                                                                     dé kou, sé ti solda
                                                                                     twa kou, kabann sèpan
                                                                                     ...
                                    Ti pitji an bouden fè siwawa !
                                                                                              Sé kout baton lépini
                                   Ti bouk an lonbrik fè filaya !
                                                                                              Sé djous doudou let Neslé
                                   Jikatan lavwa égal : an ti friz lanvi loup…

                « Ki bet !?Pa di mo sa !... »

(...)

Siektan...

Siektan
                tjè rété an san ek lidé madou
Siektan
                tet tonbé an zenglen ek viré jalou
Siektan
                Tout moun an montan an dékou

Siek ka espéré
                          fisel dlo larivié viré maré,
                                                                        san pies kalté fèman
                                                                                   pa noz vini fann sa pies ayen pa sa
                                                                                   chayé…

Ki asiz doubout san brennen déplasé
Ki kouwi pran taksi kon bowing alé    

                                               sé Tout-ki-Tout ki ka palé…

(…)

Balvennen alé-viré, dé zié filé aléka
            Miyonnen-démiyonnen fil zédjui konpa ozabwa
Zépol tonbé, fal viré bonbé
            Lanmen ladjé, tété viré pwenté

Ek épi
            san pèsonn pa sa konpwann
                                                           an zéklè anni pété an lanm lakataw sek !
                                                           akondi kat koko flo difé, an mitan sa ba laglas

                                                                                  Lavi moun annou défilé sansanalé
                                                                                  akondi an kayé kokak-foto fey blan

                                                           an sel motè otan zingin kon bidim mété ka dérouyé-tounen                                                            won kon karé toupatou aléliwon, jikatan i ped
                                                           koy ek viré jwenn ladireksion

                                                           Nonm-lan : « HAaaa, men non doudouuu !... »
                                                           Fanm-lan : « Tjiiiip! Fouté mwen lapé musieu...»

                                                           Ek épé dot kout-lang té filé fè tiyel anlè manman…

(…)

Men sa ki jen rivé sav
                                     sa ki maré nouk an choset Bondié ?
                                                                      
« Doktè pa ka djéri kòyo»
                                               Toujou ni « yonn » pou sa swen yo
                                                           akondi ti grenn zé
                                                                            dorad twa zétwal…

(…)

Sa ki fè volonté lé zam réyalizé :

Anmizi-anmizi
                           ti prin Despay tounen grinad anba won kalbas kwi
                           ti kòn pistach lonjé an lanmen bat anlè zépol do ni
                                    Konsayéya
                                               kod lonbrik né té pou téré anba jenn ti fiyapen vet...

                           Men vini
                                    an mitan tjè koko, an sel gwo lanmè lévé
                                    pou lapéti an ti pati labati (ek malet an dot lavi pouvini)

An gran van vini souflé fè an fey koko tonbé
                                                                  anlè do woch-tonnè katjil chimérik

Tonnè woulé, lapli tonbé, zéklè pèsé, tout bagay toumvazé
Twel madras fini pa maré ren an jan rek anba dé blad tété lasidiévé
                        Ponmes alé-viré kon nannan grenn pwadou
                        Men
                        Pa an gout dlo pa monté nenyen zié

(...)

Owala primié jou wè jou,
                                               sé rédi kol pa moli nan lélékou
                                               an tan long akwédi kong k’ka
                                               fiyolé an nas bwa-banbou prak

                                               Sé primié défalman van
                                               nan klèté kafouya
                                               siek tan konnésans akoumonslé
                                               akondi dènié mak dwet an péla ki la san la

                                               Sé déréyalizasion nan bankoulélé Tou Moun an…

(…)

Owala primié jou gadé jou,
                                               Mandé-mayé vini bay bel bo
                                               ek ligidi an ti souri konplis an ponyen do
                                               Klèté klérant kok fiyapen planni doubout
                                               anba mak zékal kongo mako Yiyin ek Trakatàn Dràn
                                               an latilié moun nwè kon kako dou
                                               blougoudap ek anni rapé Tout sa monté pa anlè siel
                                               an mitan an konmes ay-sav-kisa,
                                               mayentiz mété ka téléfonnen-réponn pa lanm
                                               an mitan an sel gran tounen-viré ek alé-vini
                                               ka mennen dot sousoul fatok ek wong kòn koko vini…

(…)

Santi
            wong
                        fa tok
                                   ek sousoul
                                                           lavi aprézan ka ouvè-fèmen sansannalé
                                                           anlè sa-ki-sa lantout kras boyo fon ti makak
Ek an lè, lè lè ki lè,
                                   Lanbi chanté chanté mennen-lavi a
                                                                                             Krey sèbi chatou a bwalong la
                                                                                           fiyolé pasé nan bwa lakanpay-la                                                                                              anba soukou pies nikel man Félis
                                                                                              la, pa asou joupa kay démoli
                                                                                              Panyol la…
                                    Larel maché maché jé kannik apaséya
                                                                                             Siyé triyang won kon bolof
                                                                                             anlè fal ladésektitid fannal
                                                                                             Déwoulé mayébwa ek viré pié
                                                                                             oben
                                                                                             djokoti doubout kasé ren ek ri tjébé
                                                                                             an plakat-bwa fil ek zépeng a
                                                                                             mayentiz pou réyalizé gran piti ti
                                                                                             kadafa pasé bo ek santi tété-
                                                                                             lonbilik an ti tou-kaka-bimbilim
                                                                                             la...
                                   Wobèson palé-palé ekzosé tras ek vwa dèhè maten : sidiévé !
                                                                                              Palanmen pasé an tété Dada
                                                                                              (an vré kon an dégizé)
                                                                                              Ziginot tjoké tet Papa-bondié
                                                                                              (an lafet kon an dézagréman)
                                                                                              Lafimen an bol krem koko
                                                                                              zanmann bigidi pwelzié
                                                                                              Reskonsab-la ek vites ti kout tjok
                                                                                              an tjè...
                                                                                              
                                                           « Sidiévé ! »    

(…)

Kolonmbié kréyol rouklou,
                                    « Wop manamn ! Biyé wototo ! »      

                                               Pérou, Pennsik, Ritjilé, Bizoden ek Fon Labat
                                               denyen lévé pié kabrit bèkèkè

                                   « Onhon, Dorad Twa Zétwal. »

Djab Dominant lan gobé an kòn lanbi

                                               -Débriya, Moun-lan, Pasé, Dimanch, Paré…-

                                               Panwélo suiyé laswè glim
                                               Potomitan ladjé pisa lank
                                               Manmay séré an fon gran bwa

                                               Déyès krapolad klérant konnen : dé fannwel twa koulè o van
                                               douvan ka flitijé
                                               Siek tan nan konsit sérié kon pa ni anba pòtiko kay Bèbè a —
                                               panama fléché jik ka pwan lavol an gran lari…

                                               Ek prété chimen Wak la an montan, faro, akondi sa ki té za
                                               konnet…

                                               Panwélo viré suiyé fidji ka palantjé lanmen —an foulba san
                                               krazé ala pansé…
                                               Potomitan viré wondi ay chèché « ti moun » ek vini wosé’y
                                               douvan kè soté a sila van a sanvann té pou kriyé Sisi…

                                               A pa jodla, an ka espéré savé « aki’w ! »

                                               Ek, pou sèten asiré fayann bien fann anba flech flanm : « Cette
                                               correction-la, mon enfant, crois-en mon expérience, elle te sera
                                               mémorable, pour sûr ! »

                                               Alè-tala, Panwélo mantjé tonbé an kou Potomitan
                                               Fal Wototo lévé gloriyé Ti Pot kréyol an gwo dlo

 

                                               Final, dwet a lanmen bokanté klé

(…)

Monté pié koko
Konnen kon ti sikwik
Ralé kalpakak
                        Ek « wop manman ! »
                                                           Lévé-monté-ay jwenn pié koko an manniè jof
                                                           Bien tjébé douvan-dèyè-asou-koté, ek anni planni-pran
                                                           douvan dwet asou Papa-bondié…
                                                           Ek épi blip!...
                            « An! Kia-kia-kia-kia-kia... »
                                                           ...an mitan dènié mak dlo sonmak
                            « Men non, boug-taa, primié so pa so!... Annou viré doubout ! »

Ek pati, viré pati ankò an mitan Sa-ki-Sa…

(…)

Fifinen laji déaparet
                               ansanm-ansanm ek
                                                            plontonnen wondi fè fayann

                                                                                                      anba an pot youl

An tousa pou an sa selman
An sa selman pou an tousa

« Tjiiip ! »

(…)

Kòn koko krazé bwapen ek bek lonjé fè ti poul
Tjè fè léman magnet pou déchanjé anlè zépol
Gran péla nan ti konbiné fondok : laliwonnay…
Tjè ti mouton kontan pou an pété
Tjé ti kabrit an san pou an kaka
Menyen mennen démiyonnen

« Bonda monmon’w, en ! Honk ! ! ! »

(…)

Man di’w konsa…
Apwann sa…
Konnet sa...
Sav sa...
                                   Kiles moun ki fè sa?...
                                   Sa ki sa?...
                                   Etila?...
                                                                                  Vini’w la !
                                                                                  Pasé la !
                                                                                  Eéé !
« Tjò !!! »

Ek pati, viré pati ankò an mitan fal Sa-ki-Sa…

(…)

Plakat plakata
Plakat plakata
Bwos luilé mak zétwèl douvan tet Larèn
                                               Sé Siril ki sòti nan fondok lannuit
                                                vini jwé balansin ek ou anlè tol:ki viré nonmen tit-ou
                                                                                                 ki pati ek ou nan chawaya,
                                                                                                 pa anwo bel kanman tè nef
                                                                                                 jik atè nan dèyè do lespas
                                                                                                 an mitan mové tan monstré,
                                                                                                 an gran jaden fruitaj
                                                                                                 Ek, final, ki fè’w fè
                                                                                                 konnésans nos mik ek
                                                                                                 klériyan yich Diab épi
                                                                                                 Bondié…

(…)

Uit papiyot anlè tablé-bwa kalpat, ek fouyé Lozanj anba won dwet
                                                          
                                                          Kiles moun konben mak é ki sousoul ?

Dèyètet maré ek vwel swa-swa chintok,
kasé ren anlè kouch
ek dékatjilé sèvis kat-ki-dwol labohenm :

                                                            Blan kokozié kalé ek kléré an luil sek asou an « sa’w pa
                                                           konnet» —« Sa’w pa konnet ? Men sa’w pa konnet sé
                                                            sa’w pou konnet !…
»

Ek pati, viré pati ankò an mitan bo Sa-ki-Sa…

(…)

Blougoudou
Blougoudou
Kod maho maré kat pat ek va filayé an latjé Mari Séla
                                                        Sé lanmen-lafisel nef :  Bol épi soukoup,
                                                                                                     Létwal l’Orian,
                                                                                                     Touwéfel,
                                                                                                     Lòblong,
                                                                                                     Karé
                                                                                                     Létjè
                                                                                                      …
                                                                       « Mi, atjèman, fè ta’wou yonn ! »

(…)

Réalizé tout an-yonn adan tout an-lot, an mitan tout an-lo : primé pot foul !
(vè kasé soud dé zorey, primié won pitjé nan tet)

« Ay ! »

                        sé mak péla ki palé…
                        Ek owala,
                        Pa ta-mwen mété ka woulé…
                                                                                  …won dan won léchel karé :
                                                                                  fak fouyé fos grenn ponm-kannel twa
                                                                                  koulè, ek koutla koupé branch fey kowsol
                                                                                  manman lavi Ti Grinag Doré

« Sidiévé ! »

(…)

Tit moun eskondé anba fos flech ki sosé nan poban lank lanmézon misié limè
Mi sa mwen-menm konm konpwann, mi
                                               Réyo pou André
                                               Makak pou Nikol
                                               Zaza Wonm pou Rozémé
                                               Ti sitwonnel pou Sonia
                                               Kolson pou Rober
                                               Pa koutla pou Jobi
                                               Pat Poul pou Papa Do
                                               Respé pou Bòn Manman
                                               Plon pou Robèson
                                               …
« men es sé sa ki sa ? »

(…)

Lafanmi san fè wol montré wotè
tout mes ek manniè-fè sikonstansiel
                       
                        Sé té
                                   aji kantékant
                                   miziré zétok
                        Sé té
                                   kouto do pou lanm
                                   bwa kasé
                        Sé té
                                   kolé fontet labalans
                                   bokanté kok dwet
                        Sé té
                                   Yonn ta fanm : pozé tjok asou koté
                                   Yonn ta nonm : pozé lestonmak an siel
                                  
Lafanmi tatjet jouwé montré lépésè
mes ek tranndouz mil fantéfrak laviréyel

                        Sé té
                                   Yonn a yonn PRAN DOUVAN
                                   Tout an tout ANBA BWA
                        Sé té
                                   Ti palé pawol lasosiété
                                   Osnon
Masak asou di lavérité
                        Sé té
                                   Konpozision lif anlè tab latjizin
                                   Rann ti sèvis détiré ti vis
                        Sé té
                                   Gran démoli an filan lé zédjui hélé bwa
                                   Bay lalimiè asou sigré ti pasaj fondok

 

Ek ayen pa ka rété atè…

(…)

Lévé épi krakra douvanjou
Désann simayé konpozision ki dwol an djol dé dlo ka jwenn
Dékouvè tè limen difé Van Nowdé an panyen kat féyaj
Asiz-lévé-doubout-asiz ek gobé douvan dèyè aléliwon
Bèbel bet ka loliyé dansé toulong akondi kok sansannalé

« Mi’y pati, mi’m… »

(…)

Ti pat woulé soukwé an mitan sonmey:
                                                          
                                              Sé zwel kouwi Moustik ek Mayigwen akondi traktè an mitan
                                               siel
                                              Sé ti souflé farin ek gran bougoudoum zéklè ta Vonvon ek
                                               Mayimiel dèyè mòn
                                              Sé kòn lasirenn an pangal an mitan gwo soukou gajé Dominant
                                               lan

« Twa manch a yann… »

Ti won tet soukwé anba palanmen :

                                              Sé palé-manti lavérité ti manmay douvan désant ténos Vè
                                              Lapousiè
                                              Sé lans ek djol zouti Kabò Mason pann an do’y apré pies
                                              kowboy sérié
                                              Sé ti friz an bak-do ki santi zobel mas a zonbi an pié pwa
                                              dangol, pa dèyè vié kalkas Zéwo wot la

« Ti krapo péyi-a… »

 

Ti kalot volé an djol pou kabouya pa bliyé démaré :
                                              
                                              Sé konpanyi bot a dékatman razié élijé kon djaka
                                              ki rivé ek wondi ay fè mal akondi ti manmay bien élivé

                                              Sé Trinté ki déblozé difé an ranga lò lariviè krey vòlè malélivé a
                                              Yonn é an sel Lanmen Lonjé (nwè kon koko siwo) ki rivé sové

                                              Sé twal mil sensan chwal Mistanng ka plakonyen désann a tout
                                              asou fon lans Chapantié

 

« Kat fwa senk dwet platjé :  PLAKATAK ! »

 

San konté sa’w pa ni dwa : woté ti tatjet fè pou limen difé an djol sa-ki-sa...
San obilié dé zel ek latjé Siniamen : « de bon, de long chemin ! »…

(…)

LAMISTIS      ! ! !  LAMISTIS ! ! !
                                                                          akwédi an lenjistis sé jiskont fini i fini koumansé
                                                                          bout !
(…)

LAMISTIS      ! ! ! 

Sé Méhari fidji siret lawmé ek zépol karé jendam a chouval k’ka tounen flo ek fol anba bayalé dènié kras lèrestan fowfé Lafanmi tatjet —jénérasion « jik nan dènié bout… »

Sé Blé-Toupatou ka hélé ek wè tibet anba twafwakat dékatman kò Kankli

« Mi frwend !… »

 

Sé bay alé pati pou Ti Bwa Kawou ek Granbra Labati : jik dèyè do bondié…

Sé adivinen kiles bwa ki fè flech, dé zié fèmen pa asou zékobel Félis :
                              Zié Bouwik jis ka néyé gwo dlo douvan dé lanmen an kòn lanbi
                              Wagaba Sézè

Sé woulo-bwavo pou liméwo swasann trez ! ! !

Sé Néwonimo ki mennen konni kòn pa lanmen :

                              « Ho, jamais plus ! »
                              « Tu parles ! On verra s’il y a une ouverture à la Toussaint… »  

                              akondi ti badjet bwa mayestra ki té kasé ek jété atè —an manniè
                               définitif— ant betzorey ek ti kouloubri…

Bwa fléché monté san manman an tet tranndouzmil « dèmen sidiévé » : baboutjet rek an touf kabouya
Konpè zagriyen filé an twel otan blan kon bililik douvan djol ti fontenn dlo ki two klè : dé
lenmen jou baré
Ek bwa tatjet fèmen red é dri an wenk lapot : « anni sé an sel laklé séri ki ni, ek jwenn li ! »

Owala, an sel gran jé opi makak bay alé :
                                                         « Liberté Egalité Fraternité, ha ha ha ! »
                                                         « Hon, Libèté Egalité Esklavité ; wi ! »
                                              
                                                          Ek dot kalité model pawol jouwé komik ek san
                                                        définision k’ka rézonnen-réponn sansannalé akondi léko                                                              falez…

Gran kous kouwi tjébé pos la mété ka woulé
                                                                     an mitan an ti doubélédoum bidjin bien pitjé —
                                                                     men san gou san sel...

                                                                    an mitan an ti son mizik lantèman fret —men
                                                                    henki ta Moza, Neg Matnik la, kia kia kia !...

(...)

Anmizi anmizi, Lafanmi isit viré konyen zépol
ek
monté anlè lestrad lavi-a jwé an dot model makakriyaj blak

tanmitan lasosiété té ka bay lanmen anba an gran chal sitwon si

akondi sé pa yonn ki té ka fini bout, pou an lot pa ta an lo dot viré koulout

« Sidiévé ! »

(…)

Pa ta yonn sé pa ta an lot ki pa ta an lo
Djol lolo bandé anlè patat an lot ki konté manjé’y li yonn
Yonn a yonn oben yonn a lot, dépi yonn é lot aprann an lo

« Ch’t, pé la !... »

(…)

Lidé ka di
                        Zonbi sèvolan monté fè bann zéklè nwè anba bonda Difé
                                               Brizan rimet bwazon apantman
                       
Lidé ka suiv
                        Panwélo fondok nouké an pié pwarié : flanchan pa ka konté
                        Nwè, wouj, blan, madras : grenn diri pwa wouj lanti sel oben sik

Lidé ka limen difé
                        Ras Lafanmi konpè-moun an brann ka fè labonm : Jou lélouya ! ! !
                        Ras Lafanmi konpè-moun an brann ka fè labonm : Jou lè lou a ! ! !
           
                  « mayigwen menm ras ek mouskit, men yo dé a ni lavi yo séparé »

(...)

Labannik brez chabon zon anba gran bonm ti pot dlo fret...
WoCHA an plakatak plikiting to !
Dé zié’w ka kléré difé man nè ni tò !

                                   « Tous a marqué la vie haute en enfants du vieux corps »

(…)

                                                Ek épi, douvan mak miko sowbé milat baratè-a
                                                Sèten ti Dorad Twa Zétwal li doubout o koté’y
                                                Bèbè —vié kongo zié blé a, té anni bay-alé
                                                Ad’an flè-banbou nef eki réyel
                                                Akondi kò’y té ka pati-monté anlè an élévat…

 

Eèèèèèè…
Eèèèèèè…
                                   Tout an fon
                                   Tout an fon
                                   Tout an fon
                                                           Fonfonn
                                                           Fondok
                                                           Fènwè
                                                           Lavi-ya
Aaaaaa !!!
Aaaaaa !!!
                                   Tout an wo
                                   Tout an wo
                                   Tout an wo
                                                           Wotè
                                                           Woulo
                                                           Wè jou
                                                           Lanmò-a
Eéééééé…
Eéééééé…
                                   Tout an mitan                                     
                                   Tout an mitan
                                   Tout an mitan
                                                            Milion
                                                            Mak
                                                            Minimini
                                                            Zétwal-la

Oooooo !!!
Oooooo !!!
Oooooo !!!
                                   Nanni nannan
                                   Doubout asiz
                                   Ka atann ti doudou’y

« lanmen’y ka menyen-amiyonnen » 
« dènié ti lianch tomaren »
« séré dèyè do’y »
« la konsa ! »
« otila ? »
« la !»
...


Dominique VELASQUES
Oben
ISABADJOK

Viré monté