Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

Gran kozé épi misyé Èktò Poulé

Par

Le-creole.com

 

Traduction en français

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hector Poullet près d'aubergines greffées. Photo F.Palli.

Hector Poullet

L'entretien a eu lieu en créole, à Paris, le 27 octobre 2012, à l'occasion des journées internationales des créoles, dont il était le parrain, avec Firmine Richard.

Le-creole.com: An ka di-w on gran mèsi pou kozé la-sa. An sav ou isi dépi détwa jou. Ki jan séjou a-w ka pasé?

Hector Poullet: Sa ka pasé byen. An vin paskè yo envité mwen. Toni Mango é Nogasyen envité mwen, é yo désidé kè sé mwen ki paren a manifestasyon la. Kòm an sé paren avè Fiwmin Richaw, fò an toupatou, men sa ka pasé byen. Nou pasé adan sé klas la, nou palé avè sé zélèv la [Toni Mango ka dirijé on lékòl kréyòl Krétèy], sé zélèv la vin kotési, onlo échanj.

Misyé Poulé, ki koté ou lévé?

A, ki koté an lévé? Konpè, sa ké rèd pou-w sav, paskè an ké di-w on biten : fanmi an mwen té ka fè lékòl, papan mwen té on mèt lékòl ki té ègzijan. I té ka mandé sé mè la respèkté anségnan. An tan la-sa, Sé mè ki té ka fè politik a lédikasyon nasyonal, paskè sé yo ki té ka finansé sé lékòl la. Lè-w vrè papan mwen té rivé on koté, apré on ti moman, yo té ka di : a non, voyé misyé on dòt koté, voyé misyé on dòt koté. Donk yo té ka voyé mésaj pou sé enspèktè la, pou yo té déplasé papan mwen.

An fèt Lans-Bètran, an a-y lékòl pou prèmyé fwa Sent-Wòz. Apré sa, nou viré Lans-Bètran. Apré sa, an fè Pòw-Lwi, Pwent-Nwa, Twa-Rivyè, Vyé-Zabitan, Mari-Galant, Létan-Nwa, Kapèstè, Gran-Bou.

A onz an, an viré Pòw-Lwi, a douz an, an té Pari, paskè nou pati an konjé administratif an 1952. 1952-1954, an té a Pari, an fè 5èm é 4èm a Pari. An viré an Gwadloup, lè yo fè gran grèv a sé anségnan la, gran grèv la ki diré lontan la.

An ki lanné?

An 54. Gran grèv la ki fè kè yo ba tout sé anségnan la 40 %. Sé té grèv a 40 % la, on fameu grèv ki diré twa mwa, é apré sa an rantré o lisé Kawno. Donk, ou ka vrè, an lévé tibren toupatou. Papan mwen sé moun Twa-Rivyè, men manman mwen sé moun Pòw-Lwi. Donk, an dé koté a Rivyè Salé. On koté sé on kilti piti péyizan pòv, men blan. Lòt koté sé klas bouwjwaz, paskè yo té ka fè pati a ankadrèman a lizin Bopò. An vrèman adan tout lé nivo. Ki fè, an grandi adan on sistèm tout sa ki ka sèvi bayè ka jenné mwen : bayè antrè ras, koulè, nivo sosyal.

A kaz, nou pa té ka palé kréyòl, men dépi lékòl té lagé, an té ka-y fè manjé lapen, an té ka-y lapèch, chèché mango, fouyé krab. Nou fouyé on paké krab a Pòw-Lwi. A-y tann zatrap pou trapé zòtolan.

Mwen aprann péyi an mwen é an aprann kè tini moun ou pé aprésyé an tout nivo. Ki klas sosyal, ki koulè, ki rèlijyon, an ka baléyé tou sa. An pa ni pon diférans de konpòwteman, avè vou, o ben, Oland té'é rivé la, pa té ké ni pon diférans. Pou mwen, pa ni gran, piti, tou sa sé bétiz. Dépi yo mété bayè ban mwen, an pa byen. Dépi ou ka di mwen sé chimen la-sa pou pasé, an pa dakò. An pou libèté a chak moun.

Ou té lisé Kawno. Ou té élit a péyi la, alò?

A lépòk, wè, paskè té ni dé lisé an Gwadloup. Té ni lisé Kawno

Èvè Benbridj?

Non, Benbridj pò to kon ka ègzisté. Té ni Kawno é Jèwvil Réach. Kawno Lapwent é Jèwvil Réach Bastè. Fò-w byen konprann, té ni dé klas tèwminal pou tout la Gwadloup.

An ki lanné sa ?

An antré an 3èm o lisé an 55, an sòti an 58.

Lè ou té la, ki moun tout moun konnèt ki té èvè-w?

Ben, Soni Rupèw. Soni Rupèw, Jòj Rupèw, Basèt Kawlomane...

Ki jan ou komansé ka woulé anlè kréyòl?

Sé sa an té ka èspliké ti manmzèl la ki mandé mwen dédikas la talèla. I ka di mwen dédikasé liv la ba Mari-Galant. An ka di-y men sé Mari-Galant an pran konsyans. Apré lisé Kawno, an vin fè étid an Frans, an fè sèwvis militè an Frans. An rété an Frans diz an san jen viré an Gwadloup. Apré diz an, an viré an Gwadloup, é la, kréyòl an mwen té on jan flègèdè, tchòlòlò, a pa té bon kréyòl.

É yo voyé mwen Mari-Galant pou anségné matématik. Sé la an di : a non, ou pé pa fè lékòl ba timoun ki pa ka konprann sa ou ka di.

Fò espliké on timoun ka ki on ipoténuz, ou ka vrè sa an vlé di-w, ka ki dé dwat paralèl. Fò espliké sa an kréyòl, é si kréyòl a-w pa bon, ou pé pa.

An di fò an mété mwen asi kréyòl. Ou pé pa fè lékòl an Gwadloup si ou pa ka palé lang a sé timoun la.

Prèmyé koté yo voyé-w fè lékòl sé Mari-Galant?

Wi, Sen-Lwi. Sé la an rapwoché mwen dè Jéra Loriyèt. An té sav i té ja ka itilizé kréyòl pou palé fransé. I té ka fè sé timoun la rantré. I té ka mété on sujè, pa ègzanp la séchrès, é sé timoun la té ka palé dè séchrès an kréyòl, é apré sa yo té ka mété sa an fransé. Donk, li i té pou kréyòl a loral é fransé a lékri.

Li, i té anségnan a lédikasyon nasyonal?

Non, lè an kontré-y an 69, i pa té a lédikasyon nasyonal ankò.

Yo té ja mété-y déwò?

Yo té ja mété-y déwò, i té ja fè lékòl a-y.

Ansanm, nou kréyé on asosyasyon, l'AGEP, Association Guadeloupéenne d'Education Populaire. Sé ansanm nou mété sa doubout, avè Wovélas, avè Wòd... Men Loriyèt pa té pou kréyòl maké, i té pou kréyòl oral. Sé té pou débloké sé timoun la, pou yo té palé, é apré ou ka mété sa an fransé. Sé timoun la té ka fè bèl dèvwa fransé, men an fèt, yo fè-y an kreyòl avan.

I té ni on métòd yo ka kriyé "zyé an zyé, bra balan".

Vwala. Sé-y ki envanté sa, men sé mwen ki popilarizé sa. Zyé an zyé, bra balan: sa vlé di, lè ou ka palé ba sé timoun la, fò yo ka gadé-w. Fò pa yo ka fè on dòt biten. Zyé an zyé. Ou ka palé ba yo, fò yo ka gadé-w. Men vou menm, ou pa ni pon liv an men a-w. Bra a-w balan. Fò pa yo ni lenprésyon ou ka résité on biten. Sé métòd a-y, ou té pé fè le kontrèw osi. Mwen, an konnèt on métòd ola moun la pa'a gadé-w, i ka ba-w do a-y, é ou ka palé ba-y. Ou ka di-y gadé la é ou ka palé ba-y. Fò-y ka kouté é rakonté tou sa ou di. Paskè lè ou ka palé ba-y avè zyé a-w, pétèt ou ka enfliyansé-y. Men pou Loriyèt o kontrèw, fò-w té enfliyansé-y, fò-w té enprimé-w adan tèt a timoun la.

Onlo moun pa té dakò èvè zòt ?

A ben, pon moun paté ka dakò, men lè ou vrè moun té ni difikilté èvè timoun a yo, moun ki pa té dakò avè-w, yo té ka vin touvé-w. Pa ègzanp, mè Kapèstè jòd'la, Bojann, i pasé anba men a Loriyèt. Lè fanmi a-y vrè i komansé ka vin ti vwayou, yo vin touvé Loriyèt. Sé Loriyèt ki woumété-y an chimen é ki fè-y pasé sèwtifika détid a-y, ki fè i kontinyé. San sa i pa té jen pasé. An konnèt onlo moun konsa. Sé moun ki aprézan vin gran chèf dwanyé, gran chèf sendikalis, nou té ni yo lékòl.

Bojann oblijé ka sonjé sa?

A non, Bojann ka sonjé sa, i pa jen nyé sa, dayè. Onlo moun ki té ké fè ti vwayou, yo sòti gras a métòd a Loriyèt.

Ki jan ou fè vin ka fè lékòl an kréyòl a Kapèstè?

Onlo moun ka kwè nou té ka fè lékòl an kréyòl. Non, nou pa té ka fè lékòl an kréyòl. Yo té ban nou lotorizasyon fè on lè kréyòl adan anplwa'd-tan an nou.

Pa simenn?

Pa simenn. On lè kréyòl. Tout kouw an mwen té ka fèt an fransé.

Sé té ki klas?

Nou komansé an 6èm, apré nou fè 5èm, apré nou fè 4èm. Sé on lè pa simenn. É an plis, lè la-sa té toujou plasé a dé moman lè lézòt  timoun la té ka sòti. Pa ègzanp, si sé lézòt timoun la té ka fini a onzè, sé la ka fè kréyòl la, yo ni kouw dè onzè a midi.

Ou byen, lè sé lézòt la té ka rantré a twa zè, ou ni kouw kréyòl la dè dézè a twa zè, donk sé toujou on èspès dè pinisyon, paskè yo té ka fè kréyòl.

Tout ti zanmi a yo té ka sòti, é yo ka rété la. Sé té kon si sé té on pinisyon.

Sé fanmi a yo ki té ka voyé yo la?

O komansman sé té paskè sé timoun la té two fèb, nou té ka mandé fanmi a yo lotorizasyon woumonté nivo a yo avè kréyòl. Men apré, sé té on biten volontèw. Men kòm lézòt timoun la té ka sav ka nou té ka fè, nou té ka jouwé ti pyès téyat, nou té ka chanté, sé té on biten ki té gé. Dé fwa nou té ka fè kouw, é i té ni on kouw a koté. Yo té ka tann nou ka ri, ka chanté, sé té on biten gé, sé té on kouw ki té ouvè, ouvè, menm, onlo chanté, onlo chanté:

"manman-w voyé-w lékòl,
ta-w la ka ta-w,
pou aprann abcd..."

Nou té ka chanté sa, ou byen:

"on jou konpè genbo asi on gwo pyé bwa,
té ka
..."

Lézòt la té ka tann sa. Lanné apré, yo té ka enskri yo pou yo vin. Nou té ka di yo : sé fanmi a zòt ki konnèt kréyòl. Simenn pwochenn, zò ka mandé fanmi a zòt tout pwovèb ki ni asi pyé bwa. Simenn pwochenn, yo tout ka vin avè pwovèb asi pyé bwa.

Men si ou ni ven timoun, si yo chak vin avè on pwovèb, sa ka ba-w ven pwovèb. Sé konsa nou rivé a ni 1000 pwovèb kréyòl.

Apré sa nou ka di yo: pwovèb asi chyen. Sé konsa nou fè onlo travay. Gras a sé timoun la, é gras a fanmi a yo osi.

Sé timoun la-sa, zò réisi woumonté nivo a yo ?

Wi, wi, souvan, souvan, men surtou apré  lè ou vrè Mitéran vin o pouvwa, é yo mété Jiminè kòm rèktè.  Jiminè di : nòt a kréyòl la ka konté adan mwayèn la. Sé a moman la-sa timoun komansé entérésé yo. An kréyòl, an pa té ka mèt nòt anba dis. An toujou korijé kréyòl kon an té ka korijé matématik. Sa ki byen sé on pwen, sa ki mal an pa'a konté-y. Sé timoun la té ka ni dé 18, dé 19 an kréyòl. Sa té ka entérésé yo vini.

O komansman, sé té enki zélèv fèb yo té ka voyé ba-w, men apré sé lézòt zélèv fò la té anvi ni bèl nòt. Donk nou té ka ni bon zélèv an kréyòl.

Nou té ka monté ti pyès téyat, nou pa té ka fè enki kréyòl, nou té ka fè kuizin kréyòl. Aprann fè soup a kongo. Nou té ka di, bon, jédi pwochen, paskè sé té lè jédi ki pa té ni lékòl, nou ka fè on soup a kongo. Ta la ka pòté sa, ka ou ka pòté? Ta la ka pòté ziyanm, ta la ka pòté on dòt biten, nou té ka fè on soup a kongo, é nou té ka manjé soup a kongo la apré. Sa té konvivyal.

Dé fwa, sa rivé nou raté dé zopérasyon paskè nou pa té sav. On fwa nou fè piman konfi: pwoblèm tou bòneman. Ni timoun, lè ou vrè yo mannyé piman la, men a yo té ka pran difé apré. Ni dòt ki fwoté zyé a yo. Zyé a yo té ka pran difé.
I té fò nou rété jis lè swa, a-y vrè sé fanmi la, di yo lésé men a timoun la adan dlo glasé, pou-y pa soufè twòp, é eskizé nou, paskè vrèman sé té on mank dè konésans.

Sé man Trinichèvski ki mandé zòt, o ben sé zòt ki mandé-y?

Non, sé-y ki mandé nou pou nou fè kouw kréyòl ba timoun ki two fèb. I di nou konsa, i ka konstaté sé timoun la ka palé kréyòl, men lè yo an lékòl la,  yo pa ka ozé palé. É sé pwofésa la osi. Yo ka palé kréyòl lè yo sal dé pwofésè, men lè lékòl la fèt, yo ka palé fransé.  Pétèt kè si ou palé kréyòl sa ké débloké sé timoun la.

É poukwa sé zòt i vin vrè?

Paskè i té sav kè mwen an té ja ka travay asi diksyonè la. Paskè dépi Mari-Galant, an té ja komansé maké mo, maké mo. Moun té di mwen: ou ja ranpli twa kawné, pétèt ou pé fè on diksyonè. Donk, tout moun té sav an té ka travay asi on diksyonè kréyòl.

An tan la-sa, man Tèlchid té ka travay èvè-w osi?

Man Tèlchid komansé an 76 avè mwen, apré la soufriyè. Sé la man Trinichèsvki rivé, i di mwen sa. An di-y an pé'é pé fè sa tou sèl. Donk nou fè on ti ékip moun ki té paré pou fè on travay asi kréyòl.

Fò pa konprann sa té fasil. Jòd'la tout moun ka palé kréyòl. An tan la-sa, sa té rèd. Onlo fanmi té kont, onlo pwofésè té kont. Yo té ka on jan mété nou a koté. Si nou té ka fè kréyòl, sé kè nou pa té bon adan matyè la nou té ka anségné la. Yo té ka di: si Poulé ka fè kréyòl, sé kè i pa on bon pwofésè matématik. Si Silvyan ka fè kréyol, sé paskè i pa on bon pwofésè fransé.

Aprézan tin kréyòl adan tout lékòl, ki jan ou ka touvé sa?

Sa pa oblijé menm biten ki sa nou té ka fè. Nou, sé té on lè. Yo pa té ka péyé nou pou sa. Sé té asi tan an nou, monté pyès téyat, sé té asi tan an nou. Jod'la, pon moun pé'é fè sa, pon moun pé travay pou ayen. Sa konplètman diféran. An tan an nou, pa té ni liv, an tan a Silvyan é mwen, nous té oblijé fè sé liv la nou menm, konsivwè sé liv la, sa té pli konpliké. Aprézan, sé moun la ka touvé liv. Yo ka touvé dé twa zouti kan menm.

Jodi jou, kréyòl la byen évoliyé?

I byen évoliyé men i pò kò rivé an bout a jaden a jak kan menm. Fò pa nou konprann-di konba la gangné. Aprézan nou adan on péryòd a kriz. Men lè yo ka komansé siprimé pwofésè, siprimé lè, yo ka komansé pa siprimé kréyòl, mizik, a-w plastik. Dapré yo, sa pa endispansab. Men dapré nou, sé sa ki prensipal. Yè, an kontré on jen gason Matinik, i di mwen i ni kapès a-y, i an Frans, i ka mandé pou anségné kréyòl an Frans, paskè tin moun ka mandé kréyòl an Frans, yo pa ka ba-y.

Stati a kréyòl la chanjé?

Stati la chanjé. I chanjé an Gwadloup men i pa chanjé an Matinik. Paskè an Gwadloup, nou touvé on sistèm. An Matinik, ti ni linivèsité. Linivèsité té vlé kè si ni kréyòl ka fèt adan sé lékòl la, fò yo pran étidyan ki réisi a linivèsité, ki pasé lisans an kréyòl, ki pasé métriz an kréyòl, pou mété yo la. Fò rèkrité yo la, dakò?

Nou konprann kè lédikasyon nasyonal pé'é jen rèkrité anségnan an plis.

Sa nou pwopozé, nou di: sé moun la ki ja anségnan la, ki ja titilè la, ki ja ka travay, nou pa ka mandé zòt pran moun an plis. Ba yo on fòwmasyon.

Nou fè on fòwmasyon: 90 zè kréyòl pou sé moun la-sa. É on paké anségnan mété yo ka swiv fòwmasyon la-sa.

Ou té ka fè sa osi?

Wè, mwen é Silvyan. Té ni dòt biten, té ni psikoloji, jéografi, etc. Té ni qenz è kréyòl nou té ka fè avè yo. Sé moun la té tèlman kontan, dòt té ka vini. Sé konsa an Gwadloup, aprézan ou ni plis ki 400 anségnan ki abilité. Yo ni on otorizasyon a anségné kréyòl. An Matinik, ou pé ké touvé 20.

Ou konprann ki chimen nou pran. É alòw, o débu, Konfyan té ka di: wè, Poulé é Tèlchid ka fè kréyòl la plis mal ki byen. Aprézan, sé asi rézilta la: aprézan tin kréyòl an lékòl primèw, paskè tin enstititè ki fè-y, an kolèj, paskè tin pwofésè ki fè-y, an lisé, paskè tin dòt pwofésè.

Anfen, a tout nivo, ou ni kréyòl, a pa enki an ho.

Pou maké kréyòl, pa ni akadémi, pa ni on grafi ofisyèl. Pa ègzanp: pou maké a-w, an ka mèt on tirè, dòt moun ka mèt on apòstwòf, dòt ka kolé dé lèt la. Ki jan ou ka vrè sa?

Mwen, an toujou ni labitid di: ékriti la, pa rapò a on moun'en, ékriti la sé lenj la, lèksik la, vokabilè la, sé sé miskl la, é gramèw la, sé sé zo la. Ka ki pli enpòtan? Paskè lenj la, ou pé chanjé-y. Ou pé évoliyé adan grafi a-w. Jod’la ou ka ékri-y avè tirè, pétèt dèmen ou ké di: a wè men, lè ou kolé-y i pi bon.

Mwen menm, an pasé pa la. Piti a piti, ékriti an mwen évoliyé. Sa vlé di lenj la té sal, an chanjé-y, sa pa grav.

Fò pa nou konplèksé moun asi sa. Fò di yo: ou ka ékri-y jan ou pé, paskè ou a nivo la-sa. Ou asi 3èm mach lèskalyé la, mwen an ja asi 5èm la.

Fò pa an ka kritiké-w pas ou asi 3èm mach la, paskè avan-w an té asi 3èm la osi, ou konprann. Pou mwen sa segondèw, sa ki ka konté aprézan, pou mwen’en, sé konnèt vokabilè a lang la. Pa chak fwa ou bizwen on mo, a-y chèché-y dòt koté. Gadé vrè si mo la pa ja ka ègzisté.

É dézièmman, konnèt gramèw, fonksyòneman a lang la, awtikilasyon a lang la, ki jan i ka fonksyoné. Pa ègzanp, an ka di-w "ki jan i ka fonksyoné". Si ou kouté dòt moun, yo ké di "koman i ka fonksyoné", alò kè "ki jan" ka ègzisté. É sa ki pi iwjan aprézan, sé pa lésé lang la défòwmé adan gramèw a-y.

Misyé Poulé, an ka di-w on gran mèsi pou gran kozé la-sa, mèsi pou disponibilité a-w.

© le-creole.com - Tous droits réservés.

boule

 Viré monté