Zanmi-kanmarad
gwadloupéyen, réyinioné, matiniken, dominiken,
ayisen ki la jod-la, an ka di zot bienvini adan 2è Kabar-lasa!
Sé Michaël Crochet, met a manyok «Mouvan pou
Défans Lang é Kilti Rénioné»,
ki, prèmié douvan, té ni lidé sanblé
moun ka palé kréyol an Loséan Endien ek Loséan
Atlantik. 1è KABAR POU LA
KREOLITE fet, kon zot tout sav, adan péyi La Réinion,
lanné pasé, adan menm mwa a désanm-lasa é
biten-la woulé nawflaw. Sé déba-la té
bel, yo té té fò é sé zanmi
réinioné an nou la ban nou on bel risivrasion. An
vlé, dabò pou yonn, di yo on bel gran mèsi
pou sa!
Lidé sanblé tout kréyolopal asi latè
té tijé nan péyi Sent-Lisi, an lanné
1981, é sé Jean Bernabé, ki ké rèjwenn
nou dèmen, ki té voyé lidé-lasa douvan.
Sé menm li ki té pwopozé met doubout on owganizasion
ki i té kriyé BANNZIL KREYOL. Pliziè branch
BANNZIL KREYOL té paret ki Matinik, ki La Réinion,
ki Séchel anba lopsion défen Man Danielle d’Offay
de Rieux ki té Minis lakilti péyi a’y an lépok-lasa.
Sé té on madanm ki vayan, on fanm ki té enmé
péyi a’y é kilti a’y é ki té
ka vwè lwen. An ka mandé zot doubout pou nou fè
on minit silans an mémwa a man D’Offay de Rieux!
Malérezman, apré dé gran rankont, owganizasion
BANNZIL KREYOL déchèpiyé an mizi an mizi
é rété enki 3 bwanch jod-la: Bannzil Kréyol
Matinik, Bannzil Kréyol Kiba é Bannzil Kréyol
atè l’Ewop. Fo pa zot étonné vwè
ki Kiba met doubout on asosiyasion kréyolopal: adan péyi-lasa,
tini 500.000 moun, désandan koupè kann ayisien ki
té vin nan l’Es Kiba, adan pwovens Santiago, pou
travay an komansman a 19è siek-la. Adan roman a Jacques
Roumain la, «Gouverneurs de la rosée», Manuel,
timal-la, té yonn adan yo. Si zot vwè an ka apiyé
asi pwen-lasa, sé kè an ka kwè ki yonn dé
tach nou ké ni pou fè, sé rivé établi
rèlasion, sé rivé bwaré èvè
tout sé kréyolopal-la ki gayé toupatou asou
tè-la. Dabò kréyolopal Trinidad, Bénézwel,
Sen-Domeng, Kiba kisasayésa…, apré, kréyolopal
ki ka viv Kannada, o Zéta-Zini é l’Ewop.
Nou sé an gran pep,
fo pa nou jen bliyé sa! Nou sé on pep ki ni pres
14 million moun lè ou fè tan konté moun ki
ka viv andéwò bannzil karayib la é bannzil
maskarey-la.
Pannan on simenn antiè, isidan, an vil Bastè é
Sen-Klod, nou ké kolé tet-kolé zépol
kon yo ka di Ayiti, nou ké met lespri an nou ansanm-ansanm
pou kalkilé, pou sav ki koté wouchach asou kréyol
rivé, ki travay ki fet, ki siksé nou trapé,
ki échek nou sibi é soutou, soutou!, ki sa pou fè
pou koz an nou la pé ay pi douvan. Sa vré ki dépi
yonn-dé tan, tini onpil chiraj adan monn lakréyolité
é lakréyolistik. Sa
vré ki sèten moun pi entérésé
adan pwop piblisité a yo, pwop kariè inivèsitè
a yo, kè adan konba-la mé biten-lasa pa pou koré
balan-nou. AWA! Okontrè, sa pou ban nou dé
fwa, twa fwa, kat fwa plis fos pou nou pé maré ren
an nou é pou nou ranfòsé objektif-la nou
ni la kivédi ba lang é kilti kréyol la plas-la
yo mérité la adan sosiété an nou.
Si zot vwè nou moli, si zot vwè nou ped fwa, ében,
asiré pa pétet, koz an nou la ké pwan fè,
ké kalpaté kon yo ka di Gwadloup davwa fo nou kapab
rèkonet ki goumé-la red. I red kité red ka
alé kon yo ka di Matinik. A pa rédi chez bò
tab, zanmi-kanmarad. Sé on goumé a tou lé
jou. On goumé kont ladministrasion fwansé la ki
ka fè masko èvè nou, on goumé kont
sèten politisien an nou (pa tout, érez-di-bonnè!),
ki pa vlé konpwann pòtalans a lang é kilti
kréyol la pou divini a pep an nou. On goumé osi
kont dé sèten krey moun adan pep an nou ki sibi
siek épi siek asimilasion é ki hont lang a yo, ki
hont kilti a yo é ki an final dè kont, hont pwop
kò a yo.
Nou ja fè onpil travay
pou fè koz an nou vansé. Sa vré! Nou ja fè
wouchach, nou ja pibliyé liv, nou ja met doubout jounal
é radio an kréyol, nou ja fè kréyol
antré adan lékol é linivèsité
mé fo pa nou konpwann nou gagné konba-la. Ayen poko
gangné, zanmi-kanmarad! Ayen!
Ki sa ki ka atann nou aprézan? Ki tach nou ni pou fè?
Dapré mwen, ni 3 tach fondal-natal nou pou chaché
voyé douvan adan sé lanné-la ka vin la:
-
prèmié-la, sé oblijé sé
politisien an nou la, kalanswa pozision politik a yo, ki yo
a dwet ki yo agoch ki yo endépandantis, sé oblijé
yo rèkonet lang é kilti kréyol la. Fo Konsey
Jénéral é Konsey Réjional voté
on rézolision pou rèkonet kè véritab
kilti an nou, sé kilti kréyol-la é fo yo
voté on rézolision pou rèkonet kè
Grafi GEREC-la pou lé Zantiy é la Guiyàn
é grafi 1983 la pou la Réinion, sé sel
model lékriti kréyol ki valab.
-
déziem tach-la, sé pòté mannev
pou lang é kilti kréyol vin on matiè obligatwa
adan lékol é linivèsité an nou.
An ka bien di: obligatwa. Ekzatèmazn kon an Kows! Kivédi
fo Ministè Lédikasion Nasional Fwansé oben
sé rektora an nou la prévwa met kréyol
dépi lékol-nennenn, ti lékol si zot simié,
é adan kolej é lisé. Fo pa lang é
kilti kréyol enki rété on opsion, on matiè
ki pa obligatwa, ousinon tout travay-la nou ka fè la
ké kondiré chayé dlo an pannié.
A nivo lékol, an pa ka bliyé zafè KAPES
kréyol la é lo vakabonnajri-la yo fè nou
la. Fo nou réyisi fè ki, an mizi an mizi, nou
met bel zouti-lasa adan men an nou davwa sé nou, a pa
pon dot moun, ki blijé gouvelman fwansé-la kréyé
konkou-lasa. Epi, fo nou gadé-vwè ka ka pasé
èvè zafè « kréyol adan bakaloréya-la
»: pouki adan lis a lang zélev lisé pé
prézanté o bak, dènié Bilten Ofisiel
Lédikasion Nasional enki bliyé lang kréyol
la net-é-pwop.
-
twaziem tach-la nou ni la, sé bwaré sé
diféran pep an nou la plizanpli, ki yo Loséan
Endien ki yo adan La Karayib, ki yo ka viv an L’Anmérik
di Nò oben an Ewop. Sé sa nou ja komansé
fè èvè zafè a KABAR-lasa. Sé
sa nou ka fè èvè on rèvi kon «ESPACE
CREOLE» é on sit-web kon «Kapeskréyol».
Mé, zanmi-kanmarad, fo nou ay pi lwen ki sa: fo nou kréyé
on «Gran, Koumbit Lang é Kilti Kréyol Tout
Pep Kreyolopal», «un Haut Conseil Mondial de la
Créolophonie». Sikti-lasa té ké on
ONG, on owganizasion ki lianné èvè l’UNESCO
é l’ONU.
Manmay, zanmi-kanmarad ki sòti adan tout péyi
kréyolopal asi latè, an ka woudi zot bienvini adan
2è KABAR POU LA KREOLITE lasa!
Woulo ba tout pep kréyolopal asi latè!
Woulo ba lang kréyol-la!
Woulo ba kilti kréyol la!
Mèsi onpil ba tout sikti ki ban nou on pal pou kabar-lasa
té pé fet, an vlé nonmé Air Antilles
Express, Konsey Jénéral la Gwadloup, Médiatek
Bastè, DRAC-Gwadloup, Sunny Dreams Voyages, Lotel Sen-Joj!
Mèsi onlo!
Mèsi toutou ba Diana Ramassamy ki, abo i an sitiyasion,
mété tout fos a’y, tout lespri a’y,
pou nou té pé sanblé isidan jod-la! Mèsi
ba Serj Colot!
Raphaël CONFIANT
15 désanm 2003
|