Kaz | Enfo | Ayiti | Litérati | KAPES | Kont | Fowòm | Lyannaj | Pwèm | Plan |
Accueil | Actualité | Haïti | Bibliographie | CAPES | Contes | Forum | Liens | Poèmes | Sommaire |
Ka sa vlé di, "An pangal"? Kréyol Gwadloup
Carte postale du 19è siècle représentant les Indiens |
Istwa a Zendyen an péyi Kréyol toujou rété okilté, kaché, évazif, bliyé.
Yo pran onlo fè é sibi on chay mépri Matinik é Gwadloup, san konté menm biten-la rivé fanmi a yo yo té menné Sent-lisi, Sen Vensan, Grènad, Trinidad, Jamayik, é dot péyi bannzil Karayib-la, jis Belize. Asiré pa pétèt, lavi jodijou patéké sa'y divini alèkilé, si a paté woulé a yo, nofrap a yo, é pasyans a yo osi.
Sé Blan-la té menné yo ozantiy ant pa asi 1853 é 1889 konsa, pou travay kon bèf an chan kann si bitasyon é sové bitasyon ki té an bon difikilté apré davwa lesklavaj a Neg té ja siprimé.
Yo té ka krié Zendyen "kouli", ki vlé di travayè esplwaté, é anplis di sa yo té ka ensilté yo é fè yo vwè mizè. Sé bien domaj moun Matinik ka kontinyé krié Zendyen a péyi-la konsa, toupannan yo, fo pa pèsòn kriyé yo "esklav" ankò, sa ki natirel...
Zendyen té rivé ozantiy èvè mès, labitid é koutim a péyi a yo. Yo té ni lang a yo, dansé a yo, chanté a yo, lenj a yo, bijou a yo, kivlédi tout on kilti ki té gran konsa. Malgré la pli grann pati sété dé péyizan, yo té konnèt konmen chapit a liv sakré a péyi a yo pa kè, é yo transviré lang-la an Kréyol, sa sé prèmyé litérati kréolopal. Wi, yo adopté Kréyol, é yo sové Kréyol palé avan pon linivèsité.
Zendyen menné bon kalté manjé, légim é bon rimed hazyé osi an péyi-la. Yo té ka konnyé matalon, tanbou a dé koté a yo (malpalan toujou ka di "tanbou a dé bonda"), yo té sav chanté, dansé, défilé, priyé-dyé, maché si lam a koutla é si difé, é touskisansui, silon jan yo té aprann viv a péyi dorijin a yo,
Yo toujou té ka di bondyé a yo mèsi. On fwa pa lanné, mwad janvyé, yo té ka fété si tout bitasyon la yo té distribiyé yo. Non a gran fèt-la sa, sété "Pongol". Sa ka fèt jis jodijou an péyi a zansèt a Zendyen, an péyi tamoul an Sid a lEnd. Yo téka di "yo kay an Pongol".
Déserten mèt Blan-la té ka ba sé travayè zendyen-la on sel ti jouné an lanné-la pou yo si bitasyon-la, é yo té ka pwofité kon yo té pé. Pongol sété jou yo té ka di bondyé mèsi pou nouvo rékot a diri-la, é an péyi é yo, yo té ka envité tout moun a manjé prèmyé diri-la. Sé Zendyen ki fè si nou ka manjé tou sa diri... Yo jis téka planté dri an péyi kréyol fitentan. Pa blyé la basmati-la sòti !
Rivé o Zantiy, travayè Zendyen té vlé kontinyé fèt a Pongol-la sa tou lé lanné pou di mèsi, pou rimé é chomé tibren, pou oubliyé tout soufrans a travay pénib a lanné-la osi.
Mé Blan é Neg pa té ka konprann lang a sé Zendyen-la. Silon la yo té sòti, sété Tamoul ouben Hindi, ouben Télougou yo té ka palé. Yo pa té gè enmé chanté a yo, sérémoni a yo é tout tralala-la yo téka fè jou-la sa.
Zansyen zesklav, kant a yo, té ja rantré anba rèlijion a katolik. Piti a piti yo téka adopté koutim a sé Blan-la. Kifè yo té ka touvé fèt a sé Zendyen-la sa sété on sel dézod a moun aryéré, on vakam pété-tèt, on anmerdasyon a dézagraman asi bitasyon a moun-la. Sé pou sa sé mèt Blan-la té ka ba Zendyen-la on lo wonm pou yo bwè jou la sa, pou yo soulé yo, pran sonmèy, é arété fété-chanté-dansé-soté-maté an tèt a yo.
Mi sé konsa yo kondané fèt-la. I fin pa disparèt, é moun o péyi mété yo ka kriyé tou sa ki an dézod, tou sa ki ka rimé é chouboulé, tou sa ki lésé-alé, tou sa ki dapré yo té nenpot jan, "an pangol", mo ki divini "an pangal".
An bien kontan an maké sa granbonè an mwad janvyé 2012-la sa.
Séké on soulajman pou nanm a zansèt Zendyen an péyi Kréyol-la, yo ki pran telman fè, é sibi tann mépri, pou nou tout pé sa aprann padonné, maché bwaré, é fè on sel pep adan on péyi ki tan nou tout jodijou.
Pasé on bon lanné, nou ké ni dot biten a viré espliké!
Jean S. Sahaï
01.01.2012
- Voir l'article en Français :
PONGOL: LA FÊTE ANNUELLE DES INDIENS DE BOIS-DEBOUT, d'après des notes de la mère du poète St John Perse.