Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

ChatGPT an lentèlijans artifisiel

Serge Restog

21 août 2023

Représentation du cerveau humain

Représentation du cerveau humain par Nicolas Rougier.
GNU General Public License

Sé jou-tala, nou ka tann an mo ki toupatou, sé, ChatGPT. I toupatou, i oliron tout boul latè a.

Dapré sa nou konprann, ChatGPT sé an robo ki ka palé épi moun, ki ka palé épi woumenm ki la a. I ka fè anchay bagay kontel ka matjé teks ala plas-ou, ka fè klasman, ka fè wouchach adan tousa ki lékriti, pòtré, vidéyo, ka réponn moun ala plas-ou. Sé sa moun ka kriyé an lentèlijans artifisiel.

Lentèlijans artifisiel sé an lentèlijans ki pa kon ta moun.

Sé an lentèllijans ki pa natirel é i fet épi machin. Sé yonn adan sé teknik-la ki ka chèché fè machin ki pé kopié anlè menm manniè moun yé.

Men, adan tousa, es nou pé annou gadé wè, es nou pé obzèvé, es nou pé étidié ki manniè lentèlijans artifisiel-tala ka maché?

       ChatGPT wè jou pabò lanné 2015

ChatGPT wè jou pabò lanné 2015. Men, sé li 30 novanm 2022 tout moun té ni lotorizasion sèvi'y.

Jòdijou, lanné 2023, model-la ki ka sòti a, sé ChatGPT-5. Men, dépi ChatGPT-3, i té ja fè bon progré adan zafè palé épi moun. La, i té ja ka matjé teks, lapoézi, chanté, oben riset pou fè manjé. I ka palé, i ka réponn tjèsion moun ka pozé'y. Sa sé an manniè pou di, i kapab réponn chou-pou-chou ek fè lakonvèsasion épi anlot moun.

Adan ki péyi?

ChatGPT ka sòti pa koté tout an travay ki té ja fet, lanmérik, anlè lentèlijans artifisel. Épi lekspérians-tala, épi lentèlijans artifisiel la, ChatGPT pé permet an moun ki anlè Enternet, palé épi an lòdinatè.

Nou bien wè, yonn adan sé problenm-lan ki ni a, sé wotè lajan sé lantoupriz-la ka mété anlè sa. Sé osi, jis la, fos wouchach-yo ka rivé alé.

Ki kantité lakonnésans sé lantoupriz privé a ni adan sa? É ki wotè lakonnésans, ki wotè lajan yo ni pou fè sa? Ou sé di, sé lantoupriz-la lontan douvan sa Léta ka popozé pou mété kontrol-li anlè tousa.

Ki moun ki ka mété lajan pou sa?

Moun ki mété zafè-tala vréman doubout, sé dé nonm méritjen, Elon MUSK épi Sam ALTMAN ki monté an sosiété é sosiété-a espsializé koy adan vwéyé douvan Lentèlijans Artifisiel.

Té ni an tikanno ki té ka alé la, é yo té ja rivé sanblé an milia dola. Elon MUSK té ja mété 100 milion dola épi an pati épi AMAZON WEB.

Sé lanné 2019, sa alé pli vit é Microsoft mété an milia dola adan sa. Sa ki fet, sa annou vini an loutoupriz. Dépi o koumansman sa té an asosiyasion. Sé moun-la ki ka travay pou fè sa a, té ka fè'y pou ayen, san djenyen pies lajan. É asosiyasion-tala wè jou an 2015 épi dé prézidan: Sam ALTMAN épi Elon MUSK, Gran patron lantoupriz TESLA, TWITTER épi NEURALINK.

Ki manniè ChatGPT ka fè pou miyoré koy?

ChatGPT ka tiré koy dafè adan anlo sektè, é i ka miyoré koy.

I toujou ka aprann san rété, an manniè san manman. Sa vlé di, i pé vini pi méyè ankò an mizi an mizi tan ka pasé ek vini pi an pi fò pou rivé gwayé moun, fè kon moun ka fè, kon moun ka palé.

Lentèlijans moun sé kisa?

Nou la ka annou yen ki palé di mo lentèlijans. Avan nou alé pli lwen, i ka sanm lè nou ka sèvi mo lentèlijans, sa ka paret konsi sé moun-tala lé fè an machin ki té ké lé ni an lentèlijans ekzaktiman kon lentèlijans ki ta an moun. «Lentèlijans sé pa sa ou sav, men, sé sa ou ka fè lè ou pa sav». Sé Jean PIAGET, 1896-1980) ki ka ba nou répons-tala. I sé jan Lasuis. I té Sikolog, Lojisien, Biolojis, Épistémolog. Sa ki té ka fè'y di ankò: «Fok konprann lentèlijans kon an manniè espésial ki ka fè tousa ki vivan ka mété koy kant é kant épi lalironday-li».

Nou té ké enmen mété lasos-nou adan sa osi épi di, lentèlijans sé manniè an moun ka konprann, ka konnet, ka sézi an sitiyasion épi lapansé. Oben, nou pé di osi, sé manniè, sa ki ka viv, sa ki vivan ka rivé konprann an sitiyasion épi ka rivé mété koy o filaplon épi sitiyasion-an.

Lentèlijans, sé manniè an moun ka rivé touvé an solision pou an sitiyasion i pa té konnet avan. Sé manniè i ka rivé touvé, épi lespri'y, solision pou trablati i ka trapé an mizi, an mizi i ka vansé adan sa i ka antouprann lan.

Piti a piti, i ka rivé ba sa ki alantou'y an sans. I ka rivé épi lespri'y, épi sa i ka réfléchi, épi sa i ka kabéché. I ka touvé solision, menm si an mizi an mizi sitiyasion-an ka chanjé. Épi lespri'y, moun-la sa fè diférans, pou'y sa pòté an jijman, pou'y sa rikonnet sa ki an manniè égal jiskont, sa ki an manniè égal-égo.

Sé konsa an moun, épi lentèlijans-li pé tiré koy dafè chak fwa i ka touvé koy douvan an sitiyasion i pa té janmen wè, i pa té janmen konnet avan, i pa té janmen aprann avan.

Épi larézon'y, épi bon jijman'y, moun-la ka wè sitiyasion-an ka chanjé. Pas i sa fè sa, i konnet ki manniè séparé chak bagay la ki alantou problenm-lan. I kapab jijé, i kapab mété sèvel-li an travay pou i sa chwézi an solision konmifo.

É, pou érisi sa i lé fè a, i oblijé, bat koy, pété tet-li, pou'y touvé dot solision, é, an bon solision, méyè solision an.

Es lentèlijans artifisiel la ki ka maché épi an machin la, sé menm manniè, kon ta an moun, i ka maché?

Es sé menm model lentèlijans-lan?

Sa lentèlijans artifisiel la pa sa fè.

Lentèlijans artifisiel la pa ka maché menm manniè ki ta an moun.

Lentèlijans artifisiel pa ka konprann. I pa ni pies manniè pou sav an concept sé kisa. Concept, sé lidé nou ni épi lespri-nou pou riprézanté an bagay, oben, ni an lidé an lespri'w ki ka tounen an réyel.

Lentlijans artifisiel la pa ni lakonnésans anlè lakilti, i pa lienné épi lakilti. I pa ni manniè pou miziré sa i konnet, sa i pé konsivwè épi lapansé. Jòdijou, an moun pé pa miziré lentèlijans an machin, (QI).

QI, sé an mizi, sé rézilta an teks ki fet anlè diféran sitiyasion kontel, konprann pawol-palé, fè rézonnman, sèvi mémwè, fè tousa adan an tan moun pé miziré. Savré, moun pé testé machin-la. Moun pé fè machin-la tout tes yo lé. Savré, machin-la ké ba anchay bon répons, men, sa pa vlé di ayen, pis anvérité, i pa ka konprann ayen.

Es lentèlijans artifisiel danjéré pou limanité?

Annou tounen-viré sijé-a, annou dékatiyé'y pou nou chaché sav, si lentèlijans artifisiel la danjéré, anvérité.

Primié kèsion-an nou té ké mandé a, sé, es, pa an bò, sé selman an bagay ki fet pou moun sa jwé épi'y, oben pou moun pran plézi épi'y, pou nou annou pran pié-nou épi'y? Oben, es, pa anlot bò, épi tousa moun ja di anlè sa, bon, kon mové, es fok nou pou annou vini pè'y?

Fok sav, i ni moun ki ka di, pou yo, yo asiré, sa sé an bagay ki danjéré pou nou, danjéré pou moun, danjéré pou limanité.

Nou sav, i ni moun ki ka travay adan sa, ki entjet é yo ka di : sa vré, moun pé fè bon bagay épi'y, kon osi, moun pé fè mové bagay épi'y, sitou lè moun ni mové lidé dèyè tet-yo.

Annou gagé-wè, pou nou sav, ChatGPT sé kisa, pou di bon.

Chat, G, P, T.

Adan mo ChatGPT i ni dé lidé. Prèmié-a, chat, sé an mo anglé ki té ké an model kozé ki ka fet ant moun, anlè Enternet.
       
Pou imajinen kalté konvèsasion-tala épi machin-la, sé lenvantè-a alé fè wouchach anlè Enternet pou sanblé bon enpé pawol ki ja ni, la, pawol ki ja matjé, la, é ki prévwè sèvi lontan alavans.

        Dézienm lidé-a, sé G, P, T.
        Let-tala, G, ka alé pou Generative.
        P, pou Pre-trained.
        T, pou Transformer.

Adan lang-nou, nou té ké kriyé sa : an sistenm ki sé an transfòmatè ki ja ni lantrenman é ki ké permet viré fè, sa yo ja aprann machin-la fè, avan.

ChatGPT sé kisa?

ChatGPT sé an model langaj OpenAI mété doubout. OpenAI sé té an loutoupriz ki tounen an asosiyasion, dépi avan mwa maws 2019 é ki pa ka travay pou lajan.

I ka goumen pou an lidé ki sé, touvé an manniè pou fè rézonnman, pou réfléchi, men, épi an machin.

OpenAI kapab matjé teks lè moun ka mandé'y. Ou ni pou mandé'y sa ou lé adan chatbot-la, program-la ki ka permet ChatGPT fè lakonvèsasion. É,  adan an batzié, machin-la ka ba'w répons anlè sa ou té mandé'y la.

Model lentèlijans-tala ni anba lopsion'y, an manniè aprann. Manniè aprann-tala ka ba'y lantrennman, lè i ka kouri alé-viré anlè Enternet.

Zouti-tala ka mété a dispozision, an manniè diskité ki ka permet rivé sòti pli méyè répons-lan, anlè tout kalté kèsion ki pozé.

Pou ChatGPT trapé lantrennman, i ka sèvi bon enpé teks i ka alé pran anlè Enternet. Sé konsa, i ka touvé sé teks-tala adan awtik jounal, liv-roman, pawol adan fim siléma, latélévizion. I ka fè osi, klasman, an travay ki pa fasil, ki ka pran anchay tan é ka ba moun ki ka fè sa, bon gaz.

Pou fè sa, an plis di, tousa nou ja di avan an, ChatGPT ka sèvi anpil pawol moun, lè yo ka palé anlè Enternet.

Chatbots

Program-la ki ka permet ChatGPT fè lakonvèsasion an, ka sèvi sistenm ki ka travay anlè sé lang-lan, anlè sé model langaj-la, anlè sé kodaj-la, an manniè otomatik. Sé lang-lan, sé model langaj la, sé kod-la, sé sa yo kriyé Chatbots.

Chatbots ka ranplasé moun adan sé kalté ti travay-tala, ki pa ni valè, ki ka fè moun ped tan. Yo ka di vomié ba an robo fè sa. I pé fè sa fasilman épi yo pé ké ped lajan.

Adan sitiyasion-tala, i fok moun sa rivé fè bon dimand-lan. Fok sa mandé sa ou ka mandé'y la, an manniè klè, é tousa ou ka mandé a, ka pasé anba lanmen prompt.

Tout travay-tala ka pati anba lopsion dé zouti. Yonn yo ka kriyé prompt épi, lot-la sé ChatGPT.

Prompt

Prompt, ka fè lòdinatè-a fè katjil pou travay anlè langaj moun. Prompt ka dékatiyé sé langaj-la ek ka mété yo a manniè pou i konprann sé teks-la i ka sèvi a. Prompt ka di sistenm-lan ki mo pou'y sèvi pou ba sé lod-la, pou ba sé koumandman-an. Prompt pou fè tousa ka sèvi algorithmes. algorithme-la ka permet touvé solision pou an séri pwoblenm. Sé algorithmes-la pé rikonnet sé mo-a épi sé fraz-la ki ni potalans-yo. I pé rikonnet épi ki model gramè fraz-la fet é rivé touvé kisa sa vlé di.

Prompt ni tout fos-li é limenm, i sé an poto mitan ki ka permet tout sistenm lan rivé fè sa moun ka mandé'y la.

       Kisa yo ka mandé'y?

Yo ka mandé'y konprann sé lod-la, konprann sé koumandman-an yo ka ba'y la a. Men, adan zafè sé koumandman-an, fok pa bliyé mété tala, ki sé an gwo mòso, é sé li ki met tout travay-la, sé contexte-la,

contexte-la, ki ka mété douvan sé sitiyasion-an ki alantou sé diféran lalironday-la. Tousa ka ba ChatGPT zagré pou i konprann, adan ki ben an kozé yé. Épi limenm i pé kapab ba bon répons é répons ki ka tjenbé doubout.

An moman-tala, mannev-la sé sèvi kod pou mété doubout sitiyasion-an, toupannan i ka sèvi lalironday-la pou rivé ba an mo, tout sans-li, ki anpami milia dot mo.

Bon enpé sé dot mo a adan teks ki anlè Enternet, épi, yo adan pliziè lang, anglé, fransé, panyol, épi dot ankò, sitou lang anglé méritjen. Lang anglé méritjen an ka monté pabò 50 asou 100 sé mo-a. Épi, i ni lang fransé ki ka monté pabò 5 asou 100 sé mo-a.

Sé la, contexte-la nésésè pou rivé touvé an bon répons, épi ba répons anlè sa yo ka mandé'y la. Sa ki met, sé touvé an bon rézilta. Pli sa ou mandé'y la senp, pli répons-lan i ké ba'w la senp. Pli sé lang-lan, kolé anlè sé gran model sé langaj-la,anlè model sé kod-la, é pli, sa yo kriyé Chatbots ké senp osi.

Sa nésésè pou sé enjéniyè-a pòté ba sistenm-lan anpil, anpil lenfòmasion.

Es machin-la ni santiman é pé fè sa i lé,
sa ki an gou'y?

Machin-la pa ni kò pou'y pé di, i ni an santiman, pou'y pé di i ni sa ki fo pou santi an bagay. Sa pa ka rivé'y ni an lanvi pou endé moun fè an bagay, pou'y désidé fè an travay, li tousel. I pa ni bizwen ayen pèsonn. Sa pa ni ayen a wè épi manniè an moun yé. Ansel bagay machin-la konnet, sé fè travay-la yo ka mandé'y fè a. É, pou fè travay-tala, i ka sèvi tras-nou, tras moun, nou ki ja fè tout travay-tala alavans ba'y.

Adan tras-nou, i ka sèvi mo, mé osi foto, pòtré. Sé nou ki ka désidé sa nou pé fè épi tousa. Sé nou ki pou véyé sa machin-la andwa fè, é, ki manniè i ka fè'y.

Lentèlijans artifisiel la pa kapab fè menm bagay la ki lentèlijans an moun. Kontel, machin-la pa kapab fè moun wè a ki moman i ka adan an lémosion, adan an tjè kontan, adan an lapenn. I pa kapab montré ki manniè i ka ni an ti tjè feb pou an sitiyasion, konsi ou té ké di i té an moun.

Sé machin-tala ka anni fè fraz ki pa ka ni pies lentansion. Yo pa ka fè fraz yo menm désidé fè. Yo pa ka ni pies lémosion. Yo pé pa pran konsians di an sitiyasion, yo menm, silon pwop volonté-yo.

Yo pé pa di an pawol épi alafen pawol-la pété ri, pas pawol-la fè yo ri. Sel manniè yo ké ri, sé, si moun-la ki rantré program-tala an machin-la, ba'y koumanman pou ri, lè i fini di pawol-tala, di'y fok ri, lè i fini di pawol-tala.

Moun ké andwa mété baraj adan sé machin-tala, pa pokosion. Sé baraj-tala ké la pou opozé dot moun fè mové jé, viéjé, jé mové lidé, jé mové lespri, jé mové pawol, kontel, jouré, di pawol malélivé, vié pawol, épi dot ankò.

Nou ka rivé konprann é nou asiré, sé pa sé machin-la ki ka mété sé mové mes-tala, yo menm, adan sé teks-la. Sé moun menm ki ka fè sa é ki ké toujou fè sa.

A ki moman, kitan nou ké sav si machin-la ka di lavérité?

Adan an sosiété, moun ni bizwen ni rilasion épi dot moun. Yo ni bizwen bokanté pawol pou yo sa viv, pou yonn sa konprann lot. Sé épi an lentèlijans ki ka maché yonn épi lot sosiété-a ka mété koy doubout, ka maché, ka viv koy.

Sa ki maléré épi sé machin-tala, sé ki nou ka touvé kònou adan an sitiyation otila, tout moun pa ni asé lakonnésans pou rivé sav, kisa ki vré, kisa ki pa vré, adan tousa.

Nou ka konprann, la, i ni an gwo travay pou fè, sé, aprann moun, i ni dot moun ki pé fè machin la di tout kalté bagay. Sé la pou sèvi sé machin-tala fok rivé sav a ki moman rézilta-a i ka bay la sé lavérité oben, sa pa vré, sé mové lenfòmasion ki la.

ChatGPT pou fè kisa?

Moun ki pé alé sèvi ChatGPT, pé ni pliziè diféran dimand kontel étidian, met-lékol, dévlopè lojisiel, ki ni bizwen an mòso adan kod progam lenfòmatik, oben sèvi pou'y endé matjé teks adan mésaj Enternet, épi dot ankò.

 ChatGPT kapab touvé répons pou bon enpé kèsion. I kapab touvé lafen an fraz, mofwazé teks, matjé awtik é palé épi moun.

Moun ka sèvi ChatGPT pou matjé teks ki long, anlè an sijé ki espésial. I pé fè an rézimé an dokiman ki long. I pé popozé an plan épi tout détay pou an kouw. I pé matjé an email épi pwop istil matjé'w, i pé ba'w lidé pou endé'w touvé lenspirasion'w, i pé endé'w pou touvé solision adan an katjil difisil pou'w sa rivé konprann li. I pé matjé an istwa, ki pa réyel épi pliziè moun ki ka jwé adan'y.

Kisa ou pé mandé ChatGPT?

Ou pé pres mandé'y tout bagay ou lé. I ni sa ki ka étidié ki ni plis toupé, ki ka mandé'y fè travay lékol-yo ba yo. Sitou, moun sav, ChatGPT réyisi pasé an lekzamen, adan an gran linivèsité.

Wix ka sèvi ChatGPT osi. I pé endé'w fè, an dé tan, twa mouvman, an site Web enternet o konplè.

ChatGPT méchan toubannman adan zafè lamedsin la. I kapab dékatiyé an pwoblenm ek esplitjé'y.

Dot sektè pé sèvi lentèlijans artifisiel la, kontel sé loto-a. TESLA fè an loto maché tousel, san i ni pies moun ki ka kondui'y.

General Motors ka tray anlè sistenm pou fè ChatGPT endé moun adan sé loto-a.

General Motors ka éséyé dépasé TESLA lè i ka fè an sistenm pou endé moun adan loto ki ké ankò pli entèlijan. Sistenm-lan menm paré pou ba'w konsey si ou trapé an pwoblenm motè, oben, né, épi loto'w, anlè larout.

Si né loto'w krévé anlè larout, sistenm-la ka montré'w an vidéyo pou montré'w ki manniè pou'w ranplasé né loto-a woumenm.

I pé di'w poutji an limiè ka limen anlè tablo-d`bow la. An menm tan, i pé alé pran an rédévou adan garaj si fok réparé'y.

Kisa ki ka rann moun entjet?

Sa ki pé rann moun entjet. Dabò pou yonn, es machin-la pé rivé kouyonnen nou? Asiré, i pé kouyonnen nou. Pas sé nou menmm ki mété andidan'y tout an séri pawol ki sé pawol nou menm. É sé pawol-tala pé fè jé kòsiè épi nou. Nou ka fè kònou konprann, tousa nou mété adan machin-la, machin-la pé sèvi'y, é tousa pé viré kont nou.

Pis tousa nou mété adan machin-la, i pé sèvi'y kon i lé. Es machin-la an moman-tala sé li ki ka ni lentasion fè an bagay,an bon bagay, an mové bagay, i pé santi koy fraksé? Es, konm sé li ki pé santi koy, es i pé santi koy troublé, es i pé santi koy boulvèsé, kon noumenm, moun. Es i pé rivé ni lémosion kon nou menm?

Es sa ké sifi pou machin-la rivé ni an lentèlijans ki ni lémosion adan'y?

Jòdijou, nou ka wè sé machin-tala pòkò sa rivé kopiyé anlè lapansé moun é pou zafè lémosion-an, sa ankò plis konplitjé lè ou ni an kò, kon ta machin-la ki pa ka risanti ayen.

An final di kont, sa nou ka wè ki ka fet jòdijou épi lentèlijans artifisiel la, sé fè model anlè manniè moun ka pèsivwè, manniè moun ka rézonnen épi fè mo kon moun ka fè.

ChatGPT pé rann moun entjet, anlè lasékirité, pas i ni moun ki pé détounen'y pou fè sa ki pa bon, sa ki ta mové lespri. Sa pé tonbé an lanmen moun ki ni mové lidé oben moun ki malad. Sa pé tonbé an lanmen malfentè, moun mové mes. Machin-la, osi, ka fè lérè anlè kèsion ki potalan é sé moun ki ka sèvi'y ki ni pa ta-yo, pou korijé tousa ki pa bon.

Sa ki ja ka rann moun entjet sé, moun pé vòlè travay moun ki adan lakadémi, i pé ni osi ni laposibilité woté enpé plas travay, adan bon enpé sektè, bon enpé lantoupriz..

Anlo tjèsion ka pozé. Es ChatGPT pé minasé travay sé rédaktè-a ki ka travay adan sé jounal-la, laradio, latélé épi do ankò?

Es ChatGPT ké pé kontinié alé vòlè tousa moun ka matjé é ki anlè Enternet, san mandé pies lotorizasion, san respekté teks moun ki ni poteksion épi "copyright"?

Nou pé koumansé pa di, sèvi sé kalté zouti-tala ka mété dlo an bouch-nou. Men, prangad, pa annou mété lenfòmasion anlè sé lantoupriz-la, an lanmen nenpot ki moun. Sé la nou ka wè sa nésésè mété lwa pou potéjé sé teks-la.

ChatGPT chinwa - Ki manniè ChatGPT ka woulé an péyi Lachin?

Lachin pòkò paré pou ba tout sé lantoupriz-la lotorizasion nasional, pou sèvi ChatGPT.

Lachin ka fè tousa i pé pou'y frennen anlè ChatGPT, pou'y pa trapé pwoblenm anlè zafè mové répons moun pé fè sé machin-la vwéyé déwò. Kontel, sali répitasion péyi-a, pousé moun pou ni divizion, pousé moun pou fè larévolision kont sistenm-lan, mété dézod ki ké opozé ni linité nasional, anpéché péyi-a ni lapé.

Sé lantoupriz-la ki ka travay épi IA générative, oblijé respekté sé lwa-a ki ka défann valè lidé sosialis la ki ala baz péyi-a.

Sé lwa-tala, anlè IA, ka permet opozé moun annou distribiyé lenfòmasion ki pé pousé popilasion-an rifizé pouvwa Léta-a.

Lachin ka mété doubout nouvo lwa an péyi-a, ki ké la pou véyé anlè manniè IA générative ka dévlopé. Léta ka angajé koy pou enden anlè zafè dévlopé tousa ki nouvo pabò IA générative la.

Sé met afè Lachin la, adan ladministrasion cyberespace sòti an séri lwa ki la pou ba sé lantoupriz IA lotorizasion fè konmes épi travay-yo, anlè IA. Travay-tala, ka trapé lotorizasion, selman pou sé profésionnel-la.

Sé désizion-tala ka alé an sans projé Pékin, ki limenm, lé ni an kontrol anlè dévlopman IA générative, kontel ChatGPT.

Jòdijou, Lachin tiré sé pinision-an i té ka ba a, kontel lanmann ki té ka alé dépi 10 000 jik 100 000 yuan. Adan sé nouvo lwa-a Lachin ka permet travay anlè tout kalté sijé IA générative pé sòti.

Présidan Macron adan yonn di sé konférans li a té ka di i té ké simié an lentèlijans artifisiel pou limanité. Men, nou, nou té ké enmen mandé'y, ba kiles limanité? Es sé an limanité ki té ké sèvi, fasilman, tout moun anlè boul latè-a? Tout sé péyi-a té ké ka travay ansanm-ansanm, an travay kolé tet, kolé zépol, an travay pou an bénéfis ki té ké alé ba tout moun.

Tout sé péyi-a té ké fè wouchach épi lasians. Yo té ké ka fè kous pou touvé solision nef, toupannan yo ka bokanté lekspérians, lakonnésans ant yo.

Limanité-tala té ké kon an lidé ki lé ranjé lentèlijans artifisiel la, ba'y an bel ganm, mété'y an manniè pou sèvi tousa ki bien, tousa ki bon pou sa sèvi tout sé bon valè-a, pou sa sèvi, lenpòtans lentéré an moun, pé ni, pou an lidé. Pou sové lavi moun, é miyoré lasatisfaksion moun andwa ni pou kòyo.

Limanité-tala té ké pou miyoré lalironday-nou. Sa té ké pou fè nou viré vini anlè sé kèsion-an ki ka palé di lékolomi. Nou té ké pou travay ba an limanité ki ka fè nou di bien. An limanité otila nou ka santi kònou bien.

Ki koté nou lé rivé épi tousa?

Jòdijou, pi gran danjé ki pé ni adan zafè-tala, sé ki manniè moun, yo menm, yo ké sèvi sé zouti-tala?

Ki manniè, épi lentèlijans artifisiel, la yo ké vini sèvi, endé, potéjé moun ki anlè latè-a?

Es danjé-a ké vini silon model lapolitik yo ké chwézi ba péyi-yo?

Es danjé-a, sé gadé wé, ki lidé yo ni anlè sa, é jis ki koté-a yo lé rivé?

Oben, es yo asiré sav, kisa yo lé rivé fè a?

Danjé-a, jòdijou, sé es nou sa pòté poteksion ba pwop jan péyi- a?

Es sé selman lapolitik épi lékolomi ki pé mennen poteksion-tala?

I fok sé péyi-a ni an larel é sav ki manniè yo ka mennen larel-tala. I fok yo sav sé ki model lapolitik yo chwézi. I fok yo ka kontrolé, é kontrol-la ka fet, silon politik yo ka touvé ki bon ba péyi-a. Fok Léta mété zouti pou vini gadé sa ki ka fet. I fok i ni bon wotè asou lakonnésans, épi lateknik. Pou sa, i fok i kapab, konprann, konnet, véyé, anlè sa ki ka fet.

Fok ni an lapolis ki la ek ki kapab alé wè sa ki ka pasé adan sé algorithme-la, sé latilié reg ek lenfòmasion moun ka sèvi épi lòdinatè.

Fok ni an lotorité ki kapab fè péyé gwo lanmann pou sa ki pa ka suiv. Lotorité-tala ni pou véyé anlè lantoupriz ki ka sòti létranjé pou vini travay an péyi Léwop oben Lafrans. Sé kon tout, lè ou lé potéjé kow kont minas ki ka ni, i fok ou ni lakonnésans ek lekspérians ki solid.

Nou ka bien wè, lanmérik, yonn anpami pwoblenm yo té ni, sé zouti yo té ni, lafos pouvwa yo té ni. Lakonnésans sé gran lantoupriz privé a té ni, té anchay pli douvan ta Léta fédéral té ni. Adan sitiyasion-tala, Léta fédéral té ka touvé koy pli feb, ni mwens fos ki sé lantoupriz privé a.

OBAMA té ja bien pran douvan lè i mété an létjip la pou véyé pou wè si tout sé lenvansion-tala té ka fet kant é kant épi la lwa.

Fok sé péyi-a ki ka sèvi lentèlijans artifisiel la, ka chwézi an aksion politik, é ni an pouvwa politik ki ka alé an menm balan ki dévlopman lentèlijans artifisiel la. I fok péyi-a met tout sé pouvwa-a ki ta'y la, ki ta Léta, ki anba lopsion Léta, ki anba lotorité Léta.

Sa ki fet ki, nou oblijé admet adan lentélijans artifisiel la i ni bon lapolitik adan'y, lapolitik-la an plen andidan'y menm, pou mété'y an mannev adan an péyi.

Dènié mo nou anlè sa, sé lasians ka vansé vansé'y. Moun anlè latè ka envanté, moun andwa envanté. Labib-la ka di, pou sa ki ka kwè an sa, "Mi miy! Mwen la ka fè tout bagay-la, tounef". (Isaïe 43, 19).

Moun ka di jòdi, lasians ka alé two lwen. Nou menm ka di, okontrè, sé pa lasians ki ka alé two lwen, sé nou menm ki ni pou véyé kònou pou nou pa viré tout lenvansion-nou kont kò-nou, kont nou menm.

* * *

  • Mi, mi'y !: et voilà
     
  • woumenm: toi-même
     
  • réponn chou-pou-chou: répondre coup pour coup
     
  • tikanno: collecte de fonds, quête
     
  • gwayé moun: imiter
     
  • trablati: difficultés
     
  • dékatiyé: analyser
     
  • fongangann: au plus profond de
     
  • ka mété dlo an bouch-nou: nous tente
     
  • fè jé kòsiè: jeu de ruses.

*

 Viré monté