Tim tim?...

Ki prèmyé biten bondyé a-yo fè granbonnèmaten landèmen a Mé 1848?

I boulé fwèt a-y...

Ki dézyèm biten i fè?

I dégizé-y an Nèg...

Yé krik?... Yé mistikrik?...

“Zòt sav kimoun an yé? An sé Léopòl Liben*, boug a 1870*-la! Wè… On boug a-zòt vin mandé mwen pòté on fòs ba zòt èvè sa ki fèt Matnik an mil-uisanswasanndis… Ha, fout! A pa lanné anpangal...

Yé krik?...

An enmé Mé 1848 menm! Sé lanné an fèt. An fèt lib. Zòt ka dèviné jan an kontan sa. Men an hay févriyé 1870*. An té ni venndézan… An té jenn… An té gran… An té bèl… Zòt ja sav jan Nèg-la bèl!

An té fò… An té prens Maren, kòk-a-bèl-pòz Rivyè-Pilòt…

Lèwgadé, on jou, on jou bonmaten, sé té disnèf févriyé ki maké jous an zo an-mwen, an dégaré chouval an-mwen, é an pwan chimen Rivyè-Pilòt mwen té ay pòté mannèv. Sa an ka di zòt-la la, toupannan nou ka trasé ti trasé an-nou, dé blan parèt douvan-nou fap anlè chouval a-yo. Yé mistikrik?... An pa chaléré kò an-mwen. Chimen-la sé ta toutmoun. Ni venndézan chimen-la ta toutmoun. Rivé pou nou kwazé, sé mésyé ka mandé mwen ba yo lè⁵⁰! Ba yo lè? Tchiiip!...

San an-an bouyi, men an fè loudi pa tann. Sa zòt ka tann la, anpenn chouval an-mwen fè on ti pakatak pou vansé titak, wach an do an-mwen! Avan an rann mwen kont sa i ka rivé mwen, an ja-a woulé an labou. Fwèt si mwen! A laj an-mwen? Dé fwèt ka fè wacha si po an-mwen. Wach an fidji an-mwen! Wach an do an-mwen! Wach an fès an-mwen! Wach an janm an-mwen! Wach an vant an-mwen! Wach! Wach! Wach!…

Prèmyé  fwa  sa ka rivé mwen. On volé fwèt! É kimoun ka fè sa? Dé zòrèy! On béké é on gwo blan fwans ki tann palé dè avan Mé 1848! Pélé a Lotrèk* é Ojyé a Mentnon*. Bondyésengnè, ka i ka rivé mwen la? Ki volé ésa? Ka an fè konsa? Kout fwèt a sé bèt-la asi mwen! Kout manch a fwèt a sé bèt-la asi mwen! Kout zayigo a sé bèt-la asi mwen! Adan on batzyé, an ja pwan kou pou tann é konpwann. An pa-a konpwann hak. Yo ka dépwélé mwen! Ah, pou dépwélé, yo dépwélé mwen menm...

Lè an rivé woupwan doubout an-mwen, an té anchèpi, anchèpi, anchèpi… An fin pa viré akaz. An ay pòté plent. Dèviné ka an touvé? Dé plent kont mwen! Yé krik?... A pa bab sa?

Sé boug-la baré chimen an-mwen, yo fou mwen on volé fwèt, é san an menm rivé mangné lenj a-yo, yo ay di pwokirè jénéral sé mwen ki baré chimen a-yo, an pa saliyé yo, an jiré manman yo, é anpliskisa, an ba yo kou!... A pa on bab sé mésyé ka chaché? Ban-an rakonté zòt sa tibwen, bay…
An tchenn tchè dé mwa, dé mwa ka éséyé pòté mannèv douvan lalwa pou fè lalwa viré pòtan pou-y rivé pòté. Yé mistikrik?... Dé mwa ka monté oti pwokirè... Dé mwa ka désann aka avoka... Dé mwa ka pasé vwè manblo... Pon-on moun pa vlé lalwa ban-mwen réparasyon... Ou té-é di lalwa li-menm vé pa pon-on moun ban-mwen réparasyon…

Disnèf avril rivé si mwen. An viv sa adan on gran honté. Dé mwa kò an-an sal. Dé mwa tèt an-an sal. Dé mwa tèt an-an cho, ka pété. San an-an ka bouyi. An ka santi an pa lwen fè on ka. Anpenn an rivé tchenn on simenn ankò...

Lèwgadé, vennseng avril, an lévé san konpwann sa i té ka rivé mwen. An dépann pi bèl fwèt a bèf an-mwen, an mèt on vyé gwo pè bòt an pyé an-mwen, é an monté Nanbouk atann gwo blan fwans-la avan i foukan viré, an ké ni tan okipé dè béké-la. Rivé i rivé hotè an-mwen, an fou-y wach an rèl a do a-y! An fou-y wach on dézyèm! I koumansé hélé. An fou-y twazyèm-la hen! Moun koumansé sanblé. Wach an tchou a-y! Katriyèm-la fésé-y atè. Sé la an koumansé limé difé an poun a vyé blan-la. Mwen, Liben, ou nòz fè mwen sa ou fè mwen la? Sé on bab ou té ka chaché? Èben, kon-yéla, ou fin bat! An fou-y on volé fwèt! An fou-y on volé manch a fwèt! An fou-y on volé kout-bòt! Zyé pou zyé, dan pou dan! Fòs an ka ba-y li pi fò ki fòs a dé! An kwè an té k-ay tchwé misyé. Sé on sendika an foul-la ki anpéché mwen fè on ka. Lè an chaché pwan chimen viré akaz, sé anlè sé Nèg-la pòté mwen, yo chayé mwen asi zépòl a-yo ka hélé non an-mwen an lari-la. Yé krik?... Li osi, sé pòté yo pòté-y viré, men sé padavwa i pa té pòtan pou jan i té ankakakòk... Ven jou i rété an kabann a-y! Ès an ba-y karata pou ven jou enfiwmité, oben sé yo ki ba-y tousa jou pou agravé ka an-mwen douvan tribinal a-yo? Jous jòdla an po ko savé, men an ni lidé an-mwen…

Kalanswè, yo mèt mwen lajòl. Anpenn an ni tan pwofité fon-é-toupé a tchè an-mwen, yo jété mwen adan lajòl a-yo. Déwò-la, sé Nèg-la koumansé lévémové. Sa pa anpéché sé blan-la kondanné mwen ay fè seng lanné bangn Kayèn! Bangn? Mwen Liben, an pa tchwé pon-on moun, é yo vlé voyé mwen fè bangn? Ban-mwen di zòt sa tibwen: oben a pan-mwen zòt jijé, oben zòt sèvi é lwa a avan Mé 1848 pou zòt té kondanné mwen! An pa ka konpwann. An ka mandé on dékatman sèryé!

Désizyon-lasa kasé ren an-mwen. Nou vlé fè apèl, men pa ni lajan, pa ni asé lajan. Lèwgadé, sé zanmi-la mété yo ka mandé moun mété on grennsèl. Adan on batzyé, lajan kouri péyé lajan a apèl-la. Koumbit nou té ka kriyé sa, yonn-a-lòt…

Men disnèf out, tout krab-la mò an bari-la: bangn sé bangn! Fò mwen désann Kayèn!

Lèwgadé, Nèg Matnik koumansé sanblé ka mandé sé blan-la lagé mwen. Chalè koumansé monté an péyi-la. Dé sèktanm, Rivyè-Pilòt, yo hélé yo ké tchwé sé béké-la si yo pa ka lagé mwen onfwamenm. Yé mistikrik?...

Adantousa, lè venndé sèktanm rivé, sé blan-la fè ti zafè a-yo lantou misyé Vènakou, mè Rivyè-Pilòt, gwo béké li-menm, men lè yo kwè bal fini, vyolon an sak, Lakay, bon boug an-mwen, Lakay débaké é twasan Nèg anmèwdé. On ti moman apré, sé Tèlga ki déboulé si yo èvè plis ki mil Nèg dèyè-y. Yo mèt yo ka bay lavwa:

Lanmò ba sé blan-a - Kodé prèmyé - Ba Nèg-la latè-a!

Ès zò ja tann palé dè Kodé*? Misyé Kodé? On gwo kalité mal béké signanm rasis kon bouldòg a manblo menm pwèl ki-y, pwopwiyétè a Bitasyon Lanmoni, ki dèpi venndézan té ka atann on dézyèm Napoléyon*!

Lanmò ba sé blan-a - Kodé prèmyé - Ba Nèg-la latè-a!

Lèwgadé, yo pwan chimen monté si Lanmoni. Lè yo rivé, Kodé té ja mawon, lach kon pété douvanjou, men sa i pi bèl la, sé Jòj, Nèg a-y, ki té ka défann bitasyon a mèt a-y konpédi sé té ta-y! Yo tchouyé misyé fap, é lè i tonbé, i té ka kwè ankò i té èsklav toujou… Pò pitit! Yo tchouyé-y, yo mèt difé an kaz-la, é yo boulé bitasyon Lanmoni atoupannan lanbi té ka koumansé baylavwa. Adantousa, déotwa sòlda bouré épi yo, é yo tchouyé dé boug an-nou lamenm. Fizi a-yo kont boutou an-nou…

Wop, sé boug-la pwan chimenbwa. Yo mèt yo ka mété difé an bitasyon, men lè yo ka rivé anlè on bitasyon, dabò yo ka libéré Malaba é Afwiken ki té koumansé débaké dèpi an 1852 pou té pwan plas a Èsklav san yo té sav. É sé mésyé ka rantré an wonn-la lanmenmla pou di mèsi é pou bat yo osi. Lèwgadé, antrè venndé é vennseng sèktanm, siklòn si Matnik, men on siklòn difé. Douz bitasyon Rivyè-Pilòt, twa bitasyon Rivyè-Salé, twa Sentlis, sèt Sentèspri, douz Maren, Voklen é Sentann. Plis déotwa lizin Manten, Gwomonn, Wobè é Fòdfwans. Bon difé an poun a béké! A pa yenki Nèg Rivyè-Pilòt ki kòlè ankò parapòt a sa i té rivé mwen la; sé tout Matnik ki lévé doubout kont èsplwatasyon a déotwa fanmi béké ka fè lò é swé a fon a Nèg. Yo yenki déotwa, men tout péyi-la sé ta-yo. Nou mil fwa plis, men sé anpenn si nou ni pliski plas a zo an-nou senmityè! Sépousa nou lévé gawoulé. Èvè wòch. Èvè baton. Èvè pik. Èvè sab. Èvè pikwa... Nou ka bat kont fizi, kont mitrayèt, kont kannon; nou ka débat kont sòlda, kont manblo, kont béké, kont séhèrès, kont blan fwans, kont gwo patwon plen tè èsplwatè san tchè… Nou ka bat... Nou ka débat...

Men sé chèf-la mal òganizé⁵¹. Dannyèl Boliva* – Ogis Vila* – Jèwmen Jérémi* – Lwi Tèlga* – Léons Élizé* – Éjenn Lakay*.

Sé boug-la pa ka antann yo. Yo konsa yo pa menm sav ka yo vlé. Yo pa-a pwan pon-on otaj. Yo pa-a baré pon-on lari. Yo pa-a bloké pon-on batiman a Léta. Tout mè lib alévini fè konplo si do a sé Nèg-la… Gouvènè-la lib. Konséyé a-y lib. Tout béké lib⁵². Menm sa nou ja boulé bitasyon a-yo é lizin a-yo. É yo pè! Yo pè Nèg. Yo pè sé Nèg-la tchouyé yo. Yo pè sé Nèg-la fin boulé richès a-yo. Yo pè sé Nèg-la volé tè a-yo⁵³. Konsidiré sé ta-yo! Yo ka mò pè, men sé boug an-nou-la la, ka bénékaké, toupannan lawmé ka sanblé lantou koumandan Moura*, toupannan sé béké-la ka sanblé lantou gouvènè Manch a Lwàn* é pwokirè La Woujri. Nou la ka kalanjé.

Lèwgadé, sa i té pou fèt fèt: vennsis sèktanm, nou koumansé pèd lakat. Katrèdmaten, bitasyon Dobèménil, yo limé difé si nou. Dòt kalité difé ki tan-nou-la ki té ja près étenn. Nou pèd disèt vayan Nèg, é yo pongné pliski san… Sizèdmaten, sé Kan Régal ki tonbé. Bitasyon Tolé Ig suiv an menm balan-la. Kenz Nèg révòlté tonbé lanmenmla. Pa menm palé dè kantité yo maré… Anlè monn Vochen osi, fizi bat nou. Toupatou. Nou pri. Sé lajòl o lanmò. É sé yenki yonn nou ja rivé tchouyé, on Womané… Èvè Kodé nou fin pa touvé anbabwa-la anlè monn Van. Konfèdmanti, nou dékatyé-y! Sé anpenn si yo rivé rèkonnèt li é sanblé rèstan a-y pou té chayé-y senmityè… Sé sèl mòsotè nou ké jen ba-y... Kanmenmsa, nou fin bat. Yenki zyé an-nou té ka rété nou pou nou té pléré.

Lèwgadé, tout béké Matnik monté pwòp lawmé a-yo⁵⁴. Yo jous mandé béké Sentlisi* vin ba on pal. É yo koumansé chaché Nèg. Yo koumansé chasé Nèg. Tchouyé Nèg. Anvyolé Nèg. Boulé Nèg. Boulé kaz a Nèg. Èvè fizi a-yo é chyen⁵⁵ a-yo. Ah, fout pèd goumé lèd! Fout pèd goumé lèd lè lennmi a-w pa ni pon-on dignité! Gouvènè-la menm fin pa fè yo arèsté masakraj-lasa, mandé yo pongné sé Nèg-la pito. Pliski sensan adan-nou yo rivé pongné. Yo jété nou lajòl, épi yo jijé nou… Konfèdmanti, enki pòsé jis. Hak a di asi sa. Pòsé jis é pwòp. Bèl défans. Bèl akizasyon osi. Enki avoka asèmanté. Pòsé jis. Sé blan-la sav jijé Nèg menm! Yo kondanné nou. Noutout! Men sé davwa yo pa té pé fè otrèman, astè?... Enki Tèlga* ki rivé chapé. Yo pa jen rivé pongné-y. Lakay rivé mawon lajòl-la, men yo wou-trapé-y titak pi ta titak pi lwen…

On lanné apré, désanm 1871*, sé-y prèmyé yo koupé tèt a-y - Yo koupé tèt a Lakay* - Yo koupé tèt a Kabonèl* - Yo koupé tèt a Lwi Izidò* - Yo koupé tèt a Siril Mikanmò* - Yo koupé tèt a Lwi Chal Yout*. Kanta Ogis, Ogis Vila*, yo chayé-y jous Kanaki*, é i pa jen viré Matnik ankò, panmenm apwé prézidan fwansé grasyé swasannkenz adan nou dis lanné pi ta… É mwen, mwen Liben* ki té limé difé-la asi frè é sè an-nou, yo koumansé pa woté bangn-la si mwen pou fè mwen fè seng lanné lajòl; yo fin pa lagé mwen dé lanné pi ta. Sé la an lagé. Sé la an lagé lagè. Sé la an fin bat poubon…

On sosyété kolonyalis konsa, èvè labé kolonyalis a-y, èvè pwokirè kolonyalis a-y, èvè jij kolonyalis a-y, èvè patwon kolonyalis a-y, èvè lékòl kolonyalis a-y, èvè istoryen kolonyalis a-y, èvè lawmé kolonyalis a-y, èvè manblo kolonyalis a-y, èvè mètlékòl kolonyalis a-y, èvè jounalis kolonyalis a-y, é èvè tousa frè é sè Nèg-a-blan kolonyalis yo-menm ka woulé ba bouwo a pèp a-yo kont pèp a-yo⁵⁶, kijan zòt vé panmwen té arèsté goumé? Ka an té pé fè kont tousa lennmi? En? Ka nou té pé fè, dé men an-nou vid?...

Men kon-yéla, sa chanjé. Sépousa an ka di zòt on dennyé ti pawòl: jou ou vwè ou vwè ou vwè pèp an-nou ké ni fizi⁵⁷ pou yo rann kout-fizi kolonyalis fwansé ka ba yo, zòt pé ké menm bouzwen kriyé mwen. An ka déviré lamenm, vin ba zòt on pal libéré péyi an-nou*…

Antrètan, pa obliyé jan nou bat an 1870, jan nou éséyé dékochi Matnik, é kijan nou pèd lakat. Sé dèpi la péyi an-nou vin touvé i sé pi gran paradi kolonyal a Lafwans... Sé timoun-la, fè sa sèvi zòt lèson.

Yé krik?...

Dèviné ka bondyé a-yo fè apré nou pèd konba?

Loratè rézoud?...

I woté mas-la an figi a-y é i jété-y atè.

* * *

“1870* – Matnik ka boulé“ – Tikrazi adan Nèg Mawon, krèy poèm a M’BITAKO, Réédisyon a 2021, ‘Anlè-Kal-a-Bato-la’, an POD (Impression à la demande) aka TheBookEdition.com, paj 53-58.

*

 Viré monté