Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

Pouki Wobè mété'y adan zafè a kréyol la?

Robert Fontes

Marie Galante

Marie Galante (Guadeloupe) © Karim Sahaï

Wè, dèpi konmen lanné an tonbé an kannari a kréyol la? An pa lwen ni 68 lanné é an pé di an toujou tann moun palé kreyol andidan fanmi an mwen. Aloss époulosdonk an dwett toujou viv èvè kréyol an tett an mwen. Pou di zott la fwanchiz vérité, ni dé madanm ki fè si an mété mwen adan zafè a kréyol la. Prémyè la, sé manman mwen: Mariàn Fontès, on manzè Hamot, moun MariGalant. An ka di zott on biten: I fè 9 timoun, pou bon: 6 gason 3 fi. Déparfwa i ka di i atann on dott, niméwo 10 la. Mé sila pa rivé fett pou bon. I mò avan tèm! Anfen!

Mé ni on biten ki sèten, adan sé 9 timoun la ki fett é grandi MariGalant, ni onsèl Manman toujou palé kréyol ba'y, sé mwen Wobè! Mé an pa konnett pouki sé mwen i chwazi pou i té palé kréyol ba'y!  Jòdijou, Manman ni press 92 lanné é chak fwa i ka kriyé mwen an téléfòn la i toujoujou ka komansé konsa: Ka ou fè TiBi? Ni lontan ou pa ban mwen nouvel a'w! Mwen telman anvi vwè'w, kitan ou ka monté Marigalant pou nou pasé on ti moman ansan?

E mwen ka réponn manman an kréyol, kon mwen toujou fè, toutt vi an mwen. An pé pa espliké pouki an toujou palé kréyol ba manman.

Nou té 9 timoun é papa té enstititè avan i té monté an grad pou rivé fè dirèktè a kolèj Granbou, é Prensipal a menm kolèj la. Sa vlé di, pa té ni hak pou té lésé mwen palé kréyol andidan fanmi la.Nou toutt té pito fett pou palé fransé.

Mé lavi ka fè sa i vlé èvè moun i vlé!

Dézyèm madanm ki mété mwen adan zafè a kréyol la, sé Bòn-Manman. Bòn-Manman, sété manman a Granmè an mwen, Sidoni Fontès. Sé on madanm ki té fett 50 lanné apré labolision a lèsklavaj. An ka sonjé'y, adan ti kaz a'y Mòn Sèrjan a Moul. An 1956 i té ka mandé mwen ay achté on mòso taba trésé pou i té fimé pip a'y. I té ka mandé mwen osi achté on dèmi roki wonm ba'y. Délè, i té ka di mwen achté pen osi. E tousa té ka fett an kréyol. Pouki sa? An pa konet, mé sé konsa sa té ka pasé. 

P'on moun pa jen di mwen p palé kréyol ba manman mwen.

P'on moun pa jen mandé mwen pa palé kréyol ba Bòn-Manman, Léontin Fontès.

Sé pétett sa ki fè, lè mwen vin trapé 12-13 lanné, an té ka maké kréyol kon an té ka maké fransé.

An ka sonjé, an té toujou fèmé an biwo a papa ka tapé tèx an mwen, an kréyol, kon an fransé, asi on gran machin Japi vèw. Plis ki 50 lann apré sa, an toujou ni poézi é dott tèx an maké èvè machin lasa.

Sé èvè menm machin lasa an maké tèx an voyé an konkou "Jé floro a péyi Gwadloup". An jis trapé on pri espésial jenn boug, pou on poèm: "An manjé ti bannann èvè  mori a luil..."; Mé sa, sé  dé biten an pa ka di moun. Lè mwen té i 14 lanné, an ay Sèrtifika é an réisi sa flap flap ! Apré lèxzanmen lasa, an maké on ti liv téyatt, an kréyol: "Jou ti Wobè réisi Sertifikas". An ka sonjé ti liv lasa konsi sété yè.  Malérèzman, on moun vin akaz, Granbou.  I dwett touvé sa entérésan é prété liv la: ( I dwett té ni pliss ki 30 paj, si an ka sonjé bien).

Liv lasa pa jen déviré akaz. Pétett on moun Marigalant ni pyèss téyatt lasa adan bibbliotèk a'y? A, foutt an té ké kontan si i té ka déviré an men an mwen!

Aloss époulosdonk, mi sé konsa an rantré adan zafè a kréyol la. An moman lasa, pa té kon ni GEREC, pa té kon ni diksyonnè, pa té ni grangrèk a kréyol. Mé an té kontan! An ka sonjé, chak sanmdi aprémidi, nou té ka kouté Kazimir LEtang asi rayo Gwadloup. Emision lasa rédé mwe osi adan zafè a kréyol la. An té ni dé lang an té ka métrizé bien: fransé é kréyol.  Mé an 1960, an té ja bon an anglé osi!

Pétett an té fett pou aprann lang! Onlo lanné apré, an vin mayé èvè on madanm, Joslin, ki té pwofésè pangnol. E non an mwen Fontès, sé Portigal i sòti!

Mi zafè, mi!

Wobè FONTES, moun Gwadloup!  Mé moun Marigalant osi!

boule

 Viré monté