Atélier linguistique

Pouki fo nou tradui an kreyol

Carine GENDREY

Carine gendrey

 

Dépi pasé 30 lanné, tini moun (ékriven, langis, militan kisasayésa…) ki ka goumé pou voyé lang kréyol la douvan. Alè, pon moun pé pa di kè pa ni on ékriti kréyol sérié piskè laplipa liv ki paret ka itilizé sistem-GEREC la. Zafè a ékriti étimolojik la - sila ki ka chaché imité lòtograf fwansé a - fini bat, menmsi déparfwa nou ka kontré dé mo oben dé fraz, soutou adan afich piblisité, ki ka kontinié sèvi èvè vié sistem-lasa. Pon moun pé pa di non pli kè kréyol pa on lang ki kapab fè litérati: adan sé trant lanné-la ki sòti pasé la, ki an Gwadloup (Hector Poullet, Roger Valy, Max Rippon, Sylviane Telchid, ki an Matinik (Joby Bernabé, Monchoachi, Raphaël Confiant, Jala, Jean-Marc Rosier), ki an Guiyàn (Elie Stephenson), ki an Ayiti (Frankétienne, Georges Castera, Ernst Mirville, Félix Morisseau-Leroy), nou vwè onlo makè paret. Asiparé menm, tini plis liv an kréyol ki paret antrè 1960 é jod-la kè ant 1635 é 1960! Pon moun pé pa rèfizé rèkonet valè a tout étid siantifik (gramè, leksik etc…) ki fet, é ka kontinié fet, asou kréyol épi tou sa Jean Bernabé, Robert Damoiseau, Michel Dispagne é Serge Colot fè.

Mé, nou rivé adan on kat-chimen alè. Etidié siantifikman kréyol, sé on bon biten. Maké liv litérati an kréyol, sé on bon biten. Fè afich piblisité an kréyol oben met kréyol adan lékol é linivèsité, sé biten ki bon toubolman. Poblem-la ka pozé la sé eskè sa sifizan pou pèmet lang kréyol la maché asi dé pié a’y kon nenpot ki lang asi latè. Répons-la klè an tet an nou: AWA! Nou ka ba répons-lasa davwa lè nou ka kalkilé asi istwa a sé gran lang-la kon alman, anglé, ris, panyol etc…, ki sa nou ka rèmaké? Nou ka rèmaké kè sé tradiksion (ki nou pisimié kriyé «transbòdaj ) ki pèmet sé lang-lasa rivé a nivo-la yo yé la jod-la. A pa litérati ki pèmet yo sa, a pa davwa yo fè yo rantré nan lékol non pli. Sé lè on gran-grek kon Luther, an Almay, mété’y ka transbòdé Labib an lang alman ki lang-lasa vin trapé valè an zié a pep-la. Sé menm biten ki pasé pou lang kon anglé, ris, fenlandè, ikrénien kisasayésa…Lè nou ka jété on zié asi sitiasion a fwansé la, ka nou ka konstaté ? Nou ka konstaté ki an 16è siek-la, i té konsidéré kon an «lang vilgè» toujou é sé laten ki té ka menné. Ka sé gran-grek fwansé la é sé makè-la kontel Montaigne, Du Belley, Ronsard, touvé yo fè? Enben, adan menm balan-la, yo transbòdé teks laten an fwansé é yo maké pwop liv a yo an lang kréyol. Sé kon sa, anmizi-anmizi, lang fwansé-a vin ouvè zel a’y é pousé laten asi bodaj a chimen.

Transbòdaj pa on biten ki nouvo adan lang kréyol an nou la. Okontrè, laplipa a sé teks-la ki maké an kréyol la avan 1960, sé teks ki transbòdé dè fwansé. Pi bel ekzanp-la, sé tradision a transbòdaj a fab La Fontaine ki paret an péyi an nou: François Marbot, on Matiniké, ki pibliyé Les Bambous - Fables de La Fontaine travesties par un vieux commandeur an 1846; Paul Baudot, on Gwadloupéyen, ki pibliyé Œuvres créoles an 1860, Alfred de Saint-Quentin, on Guiyanè ki pibliyé pliziè fab an kréyol adan Etude grammaticale du créole guyanais an 1874; Georges Castera, on Ayisien, ki pibliyé Cric-Crac - Fables de La Fontaine racontées par un montagnard haïtien an 1905. Epi apré, atravè tout 20è siek-la, dé makè kon Gilbert Gratiant, Hector Poullet, Sylviane Telchid, Félix Morisseau-Leroy é onlo dot fè paret transbòdaj a fab an lan kréyol. Tout lo travay-lasa, sé on bon biten ba kréyol-la, i ka fè’y vansé titak pi douvan. Mé fon ou rèmaké on biten kanmenm: fab sé on model litérè ki kolé bò pawol-palé. Fab pi fasil a transbòdé kè roman, pa ekzanp. Kifè, an lespri an nou, fo sé transbòdè-la franchi on dot montangn: fo yo lagé biten a fab oben poem pou ataké nouvel, roman é teks siantifik.

Sé vré kè biten-lasa ja komansé èvè transbòdaj a Labib an kréyol. Sé kon sa, an 1945, dé pastè pwotestan Mériken, McConnell é Laubach, mété teks krétien la adan lang a pep ayisien la. Apré sa, ni onlo transbòday a Labib ki paret, ki Sent-Lisi, ki Gwadloup, ki Matinik. La ankò, travay-lasa pòté onlo bon biten ba kréyol-la piskè sa té ka pèmet li antré adan dé koté ki sakré kon légliz é tanp pwotestan. Lè on moun ka li on paj a Labib an kréyol oben i ka prédié an kréyol, i pé pa kontinié dérespekté é tiré méprizasion ba’y ankò. Mé, si transbòdaj a Labib kay pi lwen ki transbòdaj a fab, tini chimen pou fè toujou. Pouki? Davwa teks a Labib la sé on rakontaj, sé preskè on kont, é lè ou gadé, i asé pwoch dè loralité. Lang kréyol la ni labitid konté kont dépi nanni-nannan é rakontaj-la nou ka jwenn adan Labib-la pa on mòn ki two red pou i monté. Sa nou bizwen jod-la, sé ki kréyol-la fwoté’y a dé teks ki tini on lojik a lékriti adan yo, on lojik a pawol-maké. Davwa lojik a pawol-palé toutafetman diféran dè lojik a pawol-maké. Lè ou vwè ou ka palé ba on moun, i douvan’w (oben ou ka tann li an téléfòn-la), é a pa pawol a’y tousel ki konté : vwa a’y, entonasion a’y, jes a figi a’y, tou sa ka pèmet vou konpwann ka moun-la vlé di’w la. Si ni kek malkonpwann, ou pé mandé moun-la espliké’y onfwamenm. Mé lè sé pawol-maké, makè-la é lektè-la pa an kontak direk. Lektè-la pa ni pon posibilité mandé’y pon klèsisman asi tel pwen a teks-la. Kifè makè-la oblijé kréyé dé zouti ki ka pèmet klèsi teks-li, dé zouti ki pé anpéché mal-konpwann enstalé yo. Sa pa toujou fasil é sé pou sa, pi souvan ki rarman, lè ou vwè nou ka li on teks, nou pa toujou sèten dè vré sans a’y.

Sé enki lè kréyol-la ké antré adan on lojik a pawol-maké, nou ké pé di i vini on lang ki doubout asi dé janm a’y. E sé enki transbòdaj ki ké pèmet li konstwi lojik-lasa. Sé on travay ki ké pwan onpil tan. Fwansé, alman, ris kisasayésa…met siek é siek pou atenn nivo-lasa. Malérezman, kréyol-la pa ka dispozé dè tout tan-lasa douvan a’y: i oblijé ay pi vit ki sé lang-lasa. Nou kontan vwè ki ni yonn-dé moun ki konpwann poblem-lasa piskè Jean-Pierre Arsaye transbòdé an kréyol on liv a Guy de Maupassant yo ka kriyé Une partie de campagne (an kréyol On dousin kanpany) é Raphaël Confiant transbòdé on liv a Jean-Marie Le Clézio yo ka kriyé Pawana. Lè nou ka li sé transbòdaj-lasa, nou ka rèmaké kantité difikilté Arsaye é Confiant jwenn pou rivé fè travay-lasa. A pa rédi chez bò tab kon yo ka di. Pa ekzanp, yo té oblijé kréyé onlo mo-nef davwa tin dé réalité adan Maupassant oben Le Clézio ki pa ka ekzisté adan inivè kréyol la. Yo té oblijé osi pliyé lang kréyol la a fraz ki long, fraz ki konpliké, fraz ki tini onpil estil. Dapré nou, sé adan sans-lasa, pou nou kontinié vansé.

Pou konpwann tout poblem zafè transbòdaj la ka pozé an kréyol, nou ka rèkomandé zot lekti a tez doktora Jean-Pierre Arsaye, Français-Créole/Créole-Français De la traduction, ki pibliyé aka édision L’Harmattan an….