Bayalé

Kon zòt dwèt savé, lang-la yo ka sèvi andidan lékòl oben linivèsité, a pa menm lang-la toutafètman ki tala yo ka sèvi adan lavi touléjou la. Kivédi tini on jan nou ka palé tou lé jou é tini on dòt jan nou ka palé adan dé sèten sitiyasyon ki byen prési. Adan sé ansyen lang-la kivédi (c’est-à-dire) sé tala ki touvé yo maké dépi nanninannan (fort longtemps), dépi plizyè syèk kontèl anglé, fwansé, panyôl, arab oben chinwa, nou ka konstaté ki pawòl maké yo ka sèvi pou fè lison adan lékôl oben pou fè plodari (discours) politik oben ankò pou fè jounal laradyo oben latélé, sé on pawòl ki anba enfliyans a pawòl maké. Kivédi i ka suiv on larèl, i ka obéyi a yonndé règ ki rèd é sé règ-lasa sé adan pawòl maké ou ka sèvi yo. Sé dayè poukwa, lè on moun ka palé byen, yo ka di i ka palé “kon on liv ki chiré”. Esprésyon-lasa ka montré nou ki pawòl a boug-lasa ka imité pawòl a liv. Lè nou ka èkzaminé ka a kréyòl-la, nou ka touvé nou douvan on poblèm séryé: kréyòl sé on lang ki sé plis on lang moun ka palé kè on lang moun ka maké. Sa vré kè dépi mitan a 18yèm syèk-la, tini moun ka maké tèks litérè an kréyòl. Prèmyé tèks ki parèt an kréyòl, sé on poèm yo ka kriyé Lisette quitté la plaine, éti sé on Béké Duvivier de la Mahautière ki maké’y an 1754. Apré sa, tini on pakèt tèks ki parèt ki Ayiti, ki Matinik, ki Gwadloup, ki Guiyàn. Mé magré toujou té ni tèks ki maké an kréyòl, plas a yo té two asou koté, two marjinal pou yo té pé mofwazé (transformer) divini a lang kréyòl-la. Kidonk nou pé di ki sé pawòl palé ki toujou té pi fò an kréyòl é ki jik alè ka rété pi fò. Sitiyasyon-lasa ka fè kè nou pa ni pon lang palé nou pé sèvi adan lékòl, linivèsité, laradyo oben latélé pis nou pòkò ni lang maké an kréyòl. Ki jan nou pé fè on montray (cours) an kréyòl adan linivèsité an nou la? Es nou ké sèvi kréyòl tou lé jou-la? Awa! Nou byen sav sa pa posib.

1) KAT LETAP ADAN LAVI ON LANG

Adan lavi on lang, tini 4 étap ki nou pé dékri kon sa:

• étap a pawôl palé.
• étap a pawôl palé ki maké.
• étap a pawôl maké.
• étap a pawôl maké ki palé.

Annou pwan chak sé étap-lasa é annou dékatiyé (analyser) yo yonn dèyè lòt. Pou zafè a “pawòl palé”-la, pa lapenn pèd onlo tan asi’y pis dépi on lang vivan, moun ka palé’y. Kon zòt savé, on lang pé mò. Lang sé pa dé biten ki étèrnèl. Yo ka viv é yo ka mò kon moun menm. On lang kon laten viv plizyè syèk épi i disparèt. On lang kon grèk gadé menm non-la mé lè ou gadé, sé divès lang diféran yo ba menm non-la kivédi grèk éti moun té ka palé an tan a Platon é Sokrat a pa menm lantg-la ki sila moun ka palé jôd-la. Yo ka kriyé tou lé dé la “grèk” men a pa menm lang-la. An vlé apiyé asou on pwen: an byen di kè laten oben grèk a Platon “disparèt”, an pa jen di yo mò. Poukwa? Padavwa (parce que) yo ka sirviv gras a lékriti. Mé lè ou gadé dé sèten lang Lafrik oben lang amérendyen, ki pa té ni pon sistèm a lékriti, an fwa moun pa ka palé lang-la ankò i ka mò kivédi pa ka rété pon tras dè yo ankò. Kidonk, an ka rézimé lidé an mwen: dépi on lang vivan, i ni pawòl palé.

Dézyèm étap-la, sé sa an kriyé “pawòl palé ki maké”: èsprésyon-lasa pé parèt tibwen dwòl men an ké èspiké’y. Lè zòt vwè on langannis (linguiste) ka anrijistré on kont kréyòl kèlkanswa adan on véyé a mounmò oben on dòt koté, épi i ka ritranskri’y asi on fèy papyé oben on ékran a òwdinatè, sé on pawòl palé i ka maké kivédi on pawòl ki ka obéyi a lojik a pawòl palé. Ka sa yé lojik a pawôl palé? Enben, lè ou vwè on moun ka palé, a pa enki lang-la i ka sèvi pou èsprimé’y: i ka sèvi bra’y, men’y, zyé’y. Kifè sikti (structure) a pawòl maké ka woulé èvè sé zouti-lasa é, pou ba zòt on kontèl (exemple), i pa ka gyè sèvi lyennè (connecteur) kivédi sé zouti gramatikal-la ki ka pèmèt nou lyenné dé mòso fraz (oblen plizyè mòso fraz) ansanm. An fransé, sé prensipal lyennè-a sé ainsi donc, par conséquent, cependant, toutefois etc… Menm adan on lang kon fwansé, ki sé on lang maké, lè ou ka palé adan lavi touléjou ou pa ka gyè sèvi avè yo. Sé adan fwansé maké ou pito ka sèvi yo. Poukwa? Padavwa lè nou ka palé, nou pa ka gyè fè fraz, an vlé di fraz kon sé langannis-la ka konsèvwa’y la. Nou ka fè ti mòso fraz, nou ka kalanjé (hésiter), nou ka jakoté (se répéter), é lè nou ka fè dé vré fraz, sé kè nou ni on sikti a pawòl maké adan kabèch an nou. Sé davwa nou ay lékòl, nou ka rivé pwodui sé kalté fraz konpliké-lasa lè nou ka palé.

Adan on lang kon kréyòl ki sé on lang palé, nou près pa ka sèvi lyennè men yo ka èkzisté. Mi yonndé adan yo:

• kivédi: c’est-à-dire;
• padavwa/davwa: parce que;
• kidonk: donc;
• toufwazékant: cependant;
• kifè: ce qui fait que;
• kontèl: par exemple etc…

An ka wouviré asou lidé a dézyèm étap-la éti on lang pou franchi si i vlé vin on vré lang maké. Enben, nou pé di kè jòd-la, kréyòl-la za près dépasé étap-lasa men i poko toutafètman janbé larèl kivédi i pòkò rivé adan twazyèm étap-la ki sé pawòl maké. Kréyòl-la an mitan a rivyè-la, fòk nou endé’y najé pou i réyisi travèsé’y. Si nou pa fè sa, i kapab néyé é disparèt nèt. Poukwa an ka di kè kréyòl za dépasé étap a “pawòl palé ki maké”, sé davwa moun ki ka ékri kréyòl pa ka kontanté yo dè rètranskri chanté, kont kréyòl oben timtim tou sèl: yo ka éséyé voyé lang-la pi douvan adan poèm, woman, pyès téyat kisasayésa… (etc…). Men pou fè sa fòk konstwi lang-lan é fo zòt sav makè (écrivain) sé prèmyé moun ki ka konstwi lang-lan, ki ka machoké (forger) lang-la. Enki sonjé sa ki pasé pou lang fwansé-a: Joachim Du Bellay maké “La défense et illustration de la langue française” èvè sé makè a mouvman litérè-la yo té ka kriyé “La Pléïade”-la davwa yo té bon èvè zafè sé enki an laten moun té ka maké liv an Fwans. Yo té vlé voyé pwòp lang a yo douvan kivédi fwansé-la é sé pou sa yo envanté onlo pawòlnèf (néologismes) é yo koumansé sèvi’y pou ékri dé biten ki abstré, dé biten ki grangrèk (intellectuel). Menm mouvman-lasa fèt pou sé diféran lang Léwòp-la kontèl italyen, panyòl kisasayésa…Dépi sé lanné 70-la, nou komansé vwè parèt onlo tèks litérè an kréyòl ki Gwadloup, ki Matinik ki Ayiti ki Guiyàn. Té tini dé poèt kon Sony Rupaire, Hector Poullet, Max Rippon an Gwadloup, Monchoachi, Joby Bèrnabé, Serge Restog oben Térèz Léotin an Matinik, dé makè a pyès téyat kon Frankétienne an Ayiti é Elie Stephenson an Guiyàn. Sé a lè-ala onlo moun koumansé goumé rèd ba kréyòl é koumansé di kè i sé on lang. Yo té ka rijété vyé lidé-la konmkwa kréyòl té on mové fwansé oben on patwa. Lo travay litérè-lasa, ki ka kontinyé jis alè, ba kréyòl-la on gran pal davwa i blijé kréyòl-la soumèt li a lojik a lékriti. Ka sa yé lojik a lékriti? Enben, lè ou vwè ou ka ékri, ou pa tini hak ka viwonné (entourer) lang-la. Lang-la tousèl asi fèy papyé-la oben asi ékran a òwdinatè-la. I pa tini zyé pou endé’y, i pa tini jès non pli kifè lang maké-la blijé envanté dé zouti pou ranpli vid-lasa. Sé lyennè-la an té ka palé zòt talè-la, sé yonn adan sé zouti-la sé ékriven-an ka itilizé pou fè lang-la antré adan on lojik a pawòl maké.

2) LOJIK A PAWÒL MAKE

Pa ni enki biten a lyennè-la adan lojik a pawòl maké. Ni zafè a larèl-langann la (norme) kivédi on modèl palé è on modèl maké ki lékòl é linivèsité ka priviléjyé. Konsèp a larèl-langann lan pa toutafètman klè délè davwa nou ni tandans a konfonn plizyè nivo. Ni, dabò pou yonn, on larèl-langann natirèl adan lang a tou lé jou-la kivédi on modèl palé ki kominoté-la ka rèkonnèt konm pi bon modèl palé. Kontèl an Fwans, yo ka di’w sé an réjyon Tourèn (Touraine) moun ka palé pi bèl modèl fwansé. An Anglitè, yo ka di’w sé anglé larèn-la (the queen’s english) ki pi bon modèl palé anglé-la. Nou menm, an kréyòl, nou ka kwè kè sé Môn-dé-Zès (Matinik) oben Vyé-Zabitan (Gwadloup) éti moun ka palé pi bèl kréyòl, kréyòl ki pi fondalnatal (fondamental). Lè ou gadé lidé-lasa, pli souvan ki rarman, i pa vré, sé pa an Tourèn yo ka palé pi bon fwansé, men lidé-lasa nésésè davwa i ka pèmèt konsolidé larèl-langann. Sa sé pou pawòl palé mé pou pawòl maké a pa pèp-la ki ka kréyé, ki ka machoké larèl-langann pis pèp-la pa ka gyè ékri. Menm adan on péyi kon Lafwans oben Lézétazini, moun pa ka gyè sèvi pawòl maké adan lavi a tou lé jou a yo. Sa yo pé maké sé sinyati a yo asi on chèk oben ranpli dé dokiman administratif men yo pa ka sèvi lékriti-la adan on sans ki kréyatif. Sèl moun adan sosyété-la ki ka sèvi lékriti adan on sans kréyatif sé makè, poèt, jounalis kisasayésa…Sé sé moun-lasa ki ka défini larèl-langann maké-la (norme écrite) é, pi souvan ki rarman, larèl-langann tala ka riflété mannyè palé a krèy-tikyap la (bourgeoisie) pis jounalis oben ékriven, sé pa moun pèp-la, sé moun ki ka sôti adan krèy-sosyal ki wo, menm si délè ou pé jwenn yonn ki sòti adan pèp-la. Adan istwa a lang fwansé-la sé misyé Malherbe, on graméryen ki té ka viv an 17yèm syèk-la ki défini larèl gramatikal a fwansé-la é larèl-lasa, i fondasé’y (fonder) asi jan sé moun a lantou a wa-la té ka palé kivédi asi jan palé a lakou wayal-la. A nivo vokabilè sé on dòt boug yo ka kriyé Vaugelas ki défini’y. Ki pou Malherbe ki pou Vaugelas, fo té woté tout mo réjyonal adan lang fwansé maké-la é fo té itilizé enki modèl palé a lavil Pari. Malherbe di kon sa: Il faut dégasconner la langue française. Kon zòt savé, sé Gaskon-la sé moun ki ka viv adan réjyon a Bòwdo é adan pwovens a Lakitèn, nan sid a Lafwans. Sé moun-lasa té tini pwòp lang a yo, gaskon, ki té on dyalèk a òksitan ki té lang a tout sid a Lafwans jis an 18yèm syèk-la. Sé ranboulzay (révolution) fwansé 1789-la ki désidé kè fwansé ké sèl lang péyi-la é ki goumé kont sé dyalèk fwansé-la (nòwman, pwatèven kisasayésa…) èk kont sé lang réjyonal-la kontèl brèton, bask oben kòws. Rézilta a goumé-lasa apré dé syèk sé ki sé dyalèk fwansé-la disparèt é ki sé lang réjyonal-la pèd pyé, yo tjoulé é sèten adan yo an danjé jòd-la. Enben, lè Malherbe et Vaugelas défini larèl-langann a lang fwansé-la, yo enki bani tout mo ki té sôti adan sé pwovens-la. Biten-lasa pa woulé menm jan-la an Itali oben an Almay oti sé dyalèk-la vigyò (vigoureux) toujou é adan italyen maké oben alman maké, pon moun pa pè sèvi mo oben èsprésyon réjyonal. Lafwans sé péyi asi latè éti larèl-langann la pi rèd é sé lékòl èvè linivèsité ki chajé dè anchouké (enraciner) ‘y adan tèt a moun. Sé Lakadémi Fwansé ki chajè dè véyé si moun ka rèspèkté règ a larèl-langann-la é ki ka goumen kont mo anglé ki ka pwofondé (pénétrer) adan fwansé-la jôd-la.

3) ON LAREL-LANGANN POU KREYÒL-LA

Travay a ékriven an nou é dè tout moun ka sèvi kréyòl maké adan sosyété-la sé sè machoké on larèl-langann. Ki jan yo pé rivé fè sa? Enben, dabò pou yonn, fo nou cwazi on modèl kréyòl adan sé diféran mannyè-la éti moun ka palé kréyòl adan péyi an nou. Kilès modèl kréyòl nou ké chwazi? Es sé jan palé a Béké? Es sé jan palé a Milat é tikyap? Es sé jan palé a magyengyen (prolétaire)? Si nou ka fè on siparézon (faire une comparaison) èvè dòt pèp asou latè kontèl sé Fwansé-la, nou ka vwè kè yo chwazi jan palé a sé tikyap-la kivédi a krèy-sosyal la ki ka dominé la, ki ka gouvèné sosyété-la. Pa ni pon pèp asi latè ki chwazi modèl palé a moun ki anba, moun ki ka pwan fè, magyengyen. Poukwa? Davwa lè ou ka kréyé on larèl-langann, fo i wototo (prestigieux), fo tout moun admiré’y é chaché imité’y. Si ou chwazi on larèl-langan éti moun ka méprizé, i pé pa woulé on jan ki obidjoul (convenable). Poblèm-la kréyòl-la ni, sé kè i sé on lang ki pa jen viv tou yonn adan nich (ecosystème) a-y. I toujou viv kolé èvè on dòt lang ki pi mapipi (puissant) ki’y é lang-lasa, sé fwansé-la. Di fèt kè fwansé-la toujou pijé kréyòl-la, di fèt i toujou chaché tjouyé kréyòl-la, nou ka vwè ki dépi on dimi-syèk apipré, ni on dékréyolizasyon ka fèt. Kivédi kréyòl-la ka déchèpiyé (se déliter), ka dégrenné an mizi an mizi. Ni onlo mo fwansé, on pakèt èsprésyon fwansé ki ka enki varé kréyòl-la toubòlman san yo sibi pon mofwaz (transformation). An tan lontan, lè lang kréyòl-la té ka fòmé kò a-y, i té ka pwan sé mo fwansé-la é i té ka tòd yo, i té ka koupé yo, i té ka mofwazé yo jis lè ou pa té ka menm rivé rèkonnèt ki mo kréyòl-la té sòti adan on mo fwansé. Mi yonndé kontèl:

• tondilyé: tonnelier.
• komotif: locomotive.
• laviléryèn: vénérien kisasayésa…

Jòd-la, kréyôl-la vin tèlman flègèdè ki i pa ka rivé mofwazé sé mo fwansé-la ankò. I ka enki adòpté yo kon yo yé la é sitiyasyon-lasa ka ba kréyòl bon fè. Si zòt vwè biten-la kontinyé kon sa, asiré pa pétèt lang kréyòl-la ké mò adan 15-20 lanné. Dézyèm biten, sé ki dékréyolizasyon-la ka fè nou bliyé vokabilè kréyòl an tan lontan. Kontèl, nou ka di:

• Li olyé nou di kabann.
• Libélil olyé nou di marisosé/zingzing.
• Nénifa olyé nou di chapôdlo/chapo-a-dlo.

Kidonk adan zafè a kontwi larèl langann kréyòl-la, fo nou viré touvé tout sé vyé mo kréyòl-la. Sé poukwa sé wouchachè-la (chercheurs) ka fè onlo étid pou riytouvé yo é sé ékriven-la ka wousèvi yo adan poèm a yo oben woman a yo.

Twazyèm biten: konmva kréyòl blotjé adan dékatman (développement) a-y, i pa ka réyisi kréyé mo ki nèf ankò. Kifè i ka prété tout mo’y adan fwansé-a. Nou pé pa asèpté sa. Sé poukwa fo nou envanté mo ki nèf pou nou pé pèmèt kréyòl-la palé dè biten abstré, dè biten modèn. Fo nou réyisi fè liv filozofi an kréyòl, liv sosyoloji an kréyòl, liv iswta an kréyòl. Zòt ka konpwann ki pou sa fèt, nou pou kréyé ètsétéra mo ki nèf. Mé nou pa ka fè sa nenpòt jan: nou ka pati dè chous (racine) kréyòl-la é nou ka ajouté préfiks oben sifiks pou fè sé monèf-la. Kontèl: - ladjoukann: esclavage. Mo-lasa fèt èvè djouk ki vlé di esclave. Pou machoké monèf-la, nou ajouté préfiks la kon adan lavakabonnajri, lajistis, lapôt, lafinèt etc. Préfiks-lasa pa gyè fò an kréyòl gwadloupéyen pis yo ka di:

• pòt alô ki Matinik, Sent-Lisi, Guiyàn é Ayiti ka di lapòt.
• finèt alô ki sé menm péyi-lasa ka di lafinèt.
• byè alô ki sé menm péyi-lasa ka di labyè.

Mé kréyôl Gwadloup konnèt sèvi préfiks la-la pis i ka sèvi’y adan:

• lafimé, ladyablès, lagout, lagli, lagrip etc.

Annou déviré asi mo a ladjoukann-la, apré préfiks la-la, nou ka ajouté an sifiks ki sé ann. Sifiks-lasa ka èkzisté adan dé mo kontrèbann, dèmann etc.

An té ka di talè-la ki moun adan sosyété an nou ki ka palé pi bèl kalité kréyòl sé moun a pèp-la é sé asi jan palé a yo, fo nou apiyé pou konstwi on lang kréyòl maké, toupannan nou ka anrichi’y èvè monèf kon an fin èspliké zòt la. Kidonk fò biten-la klè an tèt a zòt: nou pa ka enki ajounou douvan modèl palé moun fondòk lakanpay, moun ka viv Vyé-Zabitan oben Makouba. Nou ka chwazi jan palé a yo mé nou ka anrichi’y, nou ka mofwazé’y pou rivé mété doubout on larèl-langann ba kréyòl-la. Kon zòt sav larèl-langann sé toujou on biten ki artifisyèl, sé toujou grangrèk èk ékriven kalanswa lang-la ki ka kréyé’y, a pa jen pèp-la. Sé lè ou tini on larèl-langann ki séryè, ou kapab fè pawòl maké é pawòl palé ki maké.

4) PAWOL MAKE KI PALE

Dènyé étap on lang ka pasé pou i vin on lang toutafètman mèt dè kò a-y é dè divini a-y, sé sa man kriyé pawòl maké ki palé. Ka sa yé? Enben, lè ou vwè on jounalis ka fè jounal radyo oben jounal télévizé a-y, lè on prèt oben on pastè ka fè sèrmon a-y, lè on pwofésè ka fè montray (cours) a-y, a pa pawòl palé i ka sèvi, sé pawòl maké ki palé i ka sèvi. Jounalis-la tini fèy papyé douvan’y oben, adan sé gran péyi-la, ni on aparèy yo ka kriyé “pwonptè” ki ka défilé douvan zyé a-y é ki i ka li. Pastè-la oben prèt-la ka jété on zyé tanzantan, kon pwofésè-la li-menm, asi Bib a-y oben nòt a-y, kivédi sé on pawòl maké i ka oralizé. E pawòl maké oralizé la-sa ni tout karaktè a pawòl maké. Sé poukwa lè on moun ka palé byen, yo ka di i ka palé kon an liv ki chiré. Pawôl maké oralizé sé on biten ki rèd pou fè: tout moun pa bon jounalis, tout moun pa bon pastè oben pwofésè. Sé on èkzèrsis ka mandé onlo travay pou apwann li on jan obidjoul (convenable). Poukwa radyo kréyòl an nou mové? Poukwa kréyòl a yo mové? Sé davwa sé jounalis kréyolopal (créolophone) an nou la pa konpwann fo yo maké tèks a yo avan yo difizé’y. Yo ka enki vin èvè on tèks fwansé an men a yo é yo ka enki tradui’y an kréyôl san fè pon éfò a nivo kalité kréyòl-la yo ka sèvi la.

5) FINALDIKONT

Jòd-la kréyòl-la ka touvé’y ant étap 2-la é étap 3-la. I pòkò atenn toutafètman étap- 3-la. Sé enki lè i ké antré on jan séryé adan lékòl èvè linivèsité, kivédi lè on pakèt moun ké koumansé ékri’y adan lavi tou lé jou a yo, nou ké vwè lang-la pwan balan. Pou alè, sé pito adan domèn a litérati é chanté, nou ka maké kréyòl-la mé sa pa sifizan. Fo ay pi douvan ankò é chaché mèt kréyòl maké la adan dé koté i pa té jen antré kon non a lari, dokiman administratif, liv lékòl adan domèn kon jéyografi, istwa, botanik kisasayésa…