1
An péyi Oland, an vil Anmstèwdam, adan on ti jaden chofé, déotwa ti pyébwa yo ka kriyé kafé, té pòté dé ti grenn.
Sé ti grenn-la tonbé an té, yo pousé, yo bay dé bèl ti plan sé moun-la gadé kon on kiryozité adan on jaden botanik a vil-la. Sa té ka pasé pa asi lanné 1700.

5
On fwansé ki té enmé pyébwa ra rivé fè yo ba-y on ti plan a plant-lasa.
Malérèzman, ti pyébwa-la mò avan i té fwitayé.
Wa Lwi XIV té ni plis chans é i réyisi fè faktè a lanméri Anmstèwdam ba-y on bèl plan byen solid. I swangné-y, évè pokosyon i mété-y adan on jaden chofé adan «jardin des plantes».

10
Plizyè savan ka okipé dé plant, étidyé-y, swangné-y é sé konsa i pa tadé ftéri, fwitayé, é sé fwi-la mi.
On lanné apré, on moun ki té ka vwayajé pou té ay Matinik, pati avè déotwa plan. Malérèzman, boug-la mò lè i rivé anbala é sé plant-la mò déyè do a-y. Détwa tan apré, De Clieu, kapitenn denfantri Matinik pati an Fwans. Apré i byen.
 
15
poupoulé dirèktè a jaden botanik «Paris», misyé fin pa ba-y twa plan. De Clieu kité «Nantes» an 1723 avè twa ti pyé kafé a-y planté adan on kès chofé ki té
kouvè èvè on glas pou té lésé solèy pasé. Yo té si on bato a vwèl é vwayaj-la té rèd é long. Ba o-la té ka lité kont van-la é yo pa té pé ay vit. È sé konsa, davwa yo té sav vwayaj-la té ké long, yo désidé pwan pokosyon èvè sa dlo yo té tini. Magré

20
tousa swen De Clieu ba sé tipyébwa-la, dé an o pa tadé pou mò.
Onsèl piti rété é vwayaj-la té ka diré. Dòt difikilté té dèyè.
Lè yo rivé koté lilèt «Madère», on kòwsèw manké pwan bato-la; sé koud kannon ki fè-y chapé. Aprésa, yo pwan on papa mové lanmè. Apré gwo kout lanmè-la, van-la vin tonbé kalmipla, é sé vwél-la mò si sé ma-la. Mizi an mizi jou

25
té ka pasé, pa a dlo a chak moun té ka diminyé. Chak jou Bondyé fè jou, De Clieu
té ka séparé pa a dlo a-y an dé, tibwen pou-y bwè, tibwen pou-wouzé pyé kafé a-y. Pannansitan, on pasajé jalou kon pa fini té je raché on branch a pyébwa-la. Magré tousa boulvès é privasyon, bato-la, De Clieu é ti pyé kafé-la fin pa rivé Matinik.

30
Débaké yo débaké, De Clieu planté tipyébwa a-y anlè on ti mòso tè byen préparé pa asi Préchè.
On tanné é dimi apré, pyébwa-la pòté onpakèt grenn. De Clieu kyouyi kafé a-y, i planté on pati, é larèstan, déotwa planté ki té ja konnèt valè a pyébwa-lasa, i ba yo-y.

3 5
Mi pasé kon kafé koumansé poussé Matinik, Gwadloup, Sendomeng é larestan lilèt a Lézantiy.
Déotwa tanné apré De Clieu déviré Matinik, péyi-la té kouvè èvè onpakèt pyé kafé. Moun ka viv Ozantiy ka kontinyé sonjé De Clieu, sé konsa yo kriyé jaden botanik Fòdfwans «jardin De Clieu, père des caféiers».

Tèks-la sé on mofwaz a mòso a «Les Antilles françaises, Histoire et civilisation, H Salandre et R. Cheyssac, Nathan PP 59-60

KONPWANN TÈKS-LA (Compréhension) (10 points)

MAKÉ ON TÈKS (10 pwen)

Jòdijou, près tousa nou ka bwè é manjé ka sòti lòtbò. Kijan ou ka vwè péyi-la dèmen parapòt a sa. Ki wòl lagrikilti pé jouwé adan divini a péyi-la? Bay grennsèl a-w adan on tèks ka fè pa owa trant (30) lin.