Sérémoni a zendien
aka sé Kréyol-la

par Madjanie LEPRIX

Madjanie LEPRIX
Etudiante en DEA de LCR à la Faculté des Lettres de l’Université des Antilles et de la Guyane, Madjanie LEPRIX travaille sur le phénomène d’appropriation de l’hindouisme par les Noirs créoles de la Guadeloupe. Elle présente ici les lignes de forces de ce travail de recherches…
 

Lè zot ka tann tit a travay an mwen, zò pé mandé zot ka an ka kriyé «kréyol». Kon on wouchachè yo ka kriyé Singaravélou (1975, 1987), an ké sèvi évè mo-lasa pou palé dè moun ki pa Zendien. Kivédi, tout moun gangann a yo soti pa koté l’Afrik, l’Éwop kisasayésa…é ki met sosiété kréyol-la doubout antrè koumansman a XVIIem siek-la é mitan a XIXèm siek-la. Sa ki fè Singaravélou chwazi mo «kréyol» la pou palé dè krey moun-lasa, sé zafè désandan a Zendien, ki janmbé dlo an 1854, ka sèvi évè mo-lasa pou palé dè Gwadloupéyen ki pa soti pa kóté l’End.

Toutfwazékant, fò nou véyatif lè nou ka sèvi évè mo «kréyol» la davwa sé imigran zendien-la kréyolizé yo yo osi, men pou yonn-dé rézon dè komodité, an kay woupran mo-lasa, ki, menm si i arbitrè, i atèsté davwa pep zendien la ka sèvi’y jous jòdi-jou atè Gwadloup.

Sérémoni a Zendien rivé an Gwadloup, kon an ja di’y, pa koté 1854, évè sé imigré zendien-la, ki té vin sòti koloni-lasa dè kriz lékonomik-la labolision a lesklavaj té plonjé’y adan’y la. An mizi an mizi, pratik-lasa rivé fè moun rèkonnet li, admet li, asepté’y. I rivé anchouké’y é fè popilasion kréyol-la adopté’y. Sé kon sa, dèpi tibren plis ki 20 lanné, adan sosiété Gwadloup la, sérémoni a Zendien vin ka fè siwawa aka sé Kréyol-la. Kifè, nou pé di kè lendouizm ka janmbé tout bayè a ras, pou’y mété’y telkon on manman, a dispozision a tout timoun a’y é rédé yo kon’y pé. Dapré mwen, sé sa Jean BENOIST, on antropolog té ni an lidé a’y lè i di:

«Même à celui qui n’est pas son fils, l’Inde offre avant tout un visage maternel, celui d’une terre au centre de la terre.»

Jòdi-la, an kay fè on ti limiè si nouvo model lendouizm-lasa. Sa an vlé di pa la, sé kè an kay póté douvan:

  • ki model moun ka fè sérémoni a Zendien aka sé Kréyol-la
  • ki jan yo vin koumansé fè sérémoni
  • pòtalans a djigidi, kivédi latrans, ki sé on fénomèn poto-mitan adan pratik- lasa.

An ké póté limiè osi si on wouenterprétasion senbolik yo ka fè, kivédi, jan sé Kréyol-lasa vin woupran sé bondié zendien-la é ki model migannaj (syncrétisme) yo ka fè évè yo.

Pou mwen pé ba zot on pli gran vizion a rit-lasa, an ké fè on limiè si ritiel a sé Kréyol-lasa é si sé sen-la yo ka vénéré la. An ké palé zot dè 3 model réaksion asé entérésan, men toutafetman diféran, an jwenn, lè an té ka fè anket an mwen an Grann-Tè. Kivédi:

  • jan Zendien ka vwè sérémoni a Kréyol
  • jan-vwè a Légliz katolik
  • é jijman a Kréyol ki pa ka fè sérémoni a Zendien asi sa ki ka fè’y.

An ké bout ekspozé an mwen si sa ki ,dapré mwen, sé on migannaj Zendien-Kréyol.

An té ni yonn-dé kèsion té ka tòtòyé mwen lè an vin koumansé kalkilé si sijé-lasa. An té ka mandé mwen:

  • ka ki pé ka pousé dé Kréyol katolik a fè sérémoni a Zendien?
  • ki jan yo vin tonbé adan’y?
  • si Kréyol ka kontinié fè sérémoni kon sa, ki divini a rèlijion-lasa?…

An té ni on sipozision ki pa lagé mwen pannan tout wouchach an mwen é sé té:

Sérémoni a Kréyol sé manifestasion a on twoublay a lédansité adan sé kouch popilè Kréyol a yonn-dé réjion atè Gwadloup. Twoublay-lasa ka manifesté’y a nivo a sa ki sakré men an fet, sé senptom a on malèz/on malet sosial ki bien pi gran ki sa.

Seremoni
Neg kréyol ka fè sérémoni a Zendien an Gwadloup.

Si pou sé Zendien-la zafè fè sérémoni, sé on léritaj gangann a yo lésé ba yo, a pa menm biten la pou sé Kréyol-la. Sé ti koté a pa lasa ki sòti an anket an mwen.

Lè an koumansé kalkilé si ritiel-lasa, prèmié biten ki frapé mwen, sé sé model moun-la ki té ka pratiké la. Pres yo tout té dé Kréyol (Neg), kidonk dé moun gangann a yo té sóti pa koté l’Afrik. Té ni osi yenki madanm ki té ja ni on laj. Yo té ni antrè 40 é 70 lanné.

Déziem biten ki pòté atansion an mwen, sé jan tout sé Kréyol-lasa koumansé pratiké. Yo tout suiv pres menm chimen-la. Sa pé swa on don, swa on adopsion. Fò zot sav kè lè on Kréyol ka palé dè «don», mo-lasa pa ni pou’y sans-la i ni adan lavi a tou lé jou. Kivédi on biten ou fet évè’y. Don pou yo, sé on fakilté yo vin ni aprézavwa yo fè on rev. Kidonk, nou pé di rev la sé on poto-mitan adan model konvèsion a sé Kréyol-la.

Dapré sa sé moun la an kesionné la di mwen, «don-la»a pa on biten ou ka mandé men on biten ki kann tonbé si’w kon sa. Ou pé pa vlé’y odépa men sé sen-la pé enpozé’w li. Sé on pouvwa yo ka délégé’w. Si ou vwè’w rifizé don-lasa, nenpot biten pé rivé’w. Ou pé tonbé malad, ni problem kon ou tann problem fet etc…Tou sa ka bien montré kè sé moun-lasa pa menm biten ki sé gadè-d-zafè-la ki, yo, fè on pak évè diab-la pou yo té ni don a yo.

Lè’w vwè on Kréyol vin ni don a’y, i pé rantré an kominikasion évè sé lespri la é sé lespri-la pé rantré an kominikasion évè’y osi. Lè ou vwè yo an kominikasion, yo ka konm posédé. Dapré sa sé fanm kréyol-la di mwen, sé rev-la yo ka fè la, sé dé rev ki dwol é kè yo ka fè’y a dé moman bien prési adan vi a yo. Yo pé fè sé rev-lasa o moman ou yo ni dé kalité papa problem ki pou yo pa ni solision (pwoblem santé, an fanmi a yo, bout-red a lavi, mizè yo ka vwè…). Kidonk adan dé moman a fébles, a dé moman yo té ka chèché on solision pou problem a yo. Solision ki souvaman yo pa touvé adan rèlijion katolik ki sé prèmié rèlijion a yo. Yo tout fè menm démach-la:

Apré on rev ki dwol, yo rantré an kontak évè on Zendien, souvaman sé té on «pousari» kivédi on labé a Zendien. É sé labé-lasa ki rèlèvé prézans a sé sen Zendien-la adan sé rev a yo la.

Magré yo katolik, sé Kréyol-la ka asepté frékanté sé sen zendien-lasa. Konm an moman-lasa yo té dézespéré, an tet a yo, sé té dènié chans a yo. Kidonk yo kay an chapel a Zendien é konm pa maji pwoblem a yo ka vin réglé.

Aza oben mirak? Apré sa yo ka estébékwé é yo ka vwè an viktwa-lasa on sign a siel-la. É sé kon sa, an mizi an mizi, sé Kréyol-la vin adopté pratik-lasa.

Menm si yo ka frékanté sé tanp endou-la asé souvan, sé Kréyol-la pa ka rijété prèmié rèlijion a yo. Zafè 2 rèlijion ka jwenn, sa ka fè yo évoliyé an sosiété-la é sa ka bay on sel gran rèlijion pou sé Kréyol-la.

Dapré tou sa sé Kréyol-la di mwen, pou yo, zafè fè sérémoni a Zendien sé on zouti éfikas yo ni an men a yo ki ka pewmet yo touvé on répons direk é vitman-présé a sa yo menm la yo ka mandé. Sé menhè sa Jean Benoist (1998) té ni an lidé a’y lè i maké :

«Les participants à ces cultes voient en eux des lieux de pouvoir leur permettant d’affronter les malheurs de la vie.»

Kelkanswa mod dè konversion a yo, kivédi rev oben ladopsion, sé Kréyol-lasa pa ka konsidéré zafè yo ka fè sérémoni a Zendien kon on dot rèlijion. Pou yo, sé on kontinuité oben on dot faset a rèlijion katolik-la kè yo ka konsidéré kon dènié chans a yo. Sa vlé di sé solision-lasa yo ka touvé lè yo ka santi kè ayen pa ayen oben lè ayen pa kay. Dayè, pou yo, konpowtasion a yo toutafetman natirel pas sé dapré sa yo ka di: «volonté a Bondié».

Répons a sé Kréyol-la lè’w ka mandé yo ki rèlijion a yo ka montré kè pou yo, konpowtasion a yo nowmal é natirel. Yo tout ka di’w yo katolik é pou yo lendouizm pa on dot rèlijion. Yo pa ni lenprésion non plis fè dé biten kè larèlijion katolik pa ka asepté. Zafè sé Kréyol-la katolik é kè yo ka fè sérémoni ka ba ritiel a yo on ti koulè pawtikilié. Yo ka jous asimilé sé sen katolik-la a sé sen zendien-la. Mi sé kon sa:

  • Madouraïviren kè yo ka kriyé Maldévilen ka wouprézanté lè Kris,
  • Mariaman kè yo ka kriyé Maliémen oben Manman Maliémen, sé Laviej Mari,
  • Kalimaï sé Sakré-Kè,
  • Nagourmira (Agouloumina) sé Pè Eternel.

Adan ritiel kréyol-la, latrans sé on éléman ki ni on gran pòtalans. Fò zot sav sé on biten ki ra aka sé Zendien-la é kè lè’y ka paret, sé pou manifesté on tjak. Sé kréyol-la pa ka chèché rantré an trans, i ka vin sistématikman. Latrans, kè sé Kréyol-la ka kriyé souvaman «manifestasion», sé on léta posésion sé adep-la ka rantré adan'y an moman a kilt-la. Sé yenki sé Kréyol-la ki ni on kominikasion kivédi, on don yo vin trapé apré on rev, ki kapab rantré an trans. An Gwadloup, trans-la toujou ka sanm dé kriz a posésion. Adep-la ki an trans la, sé souvaman on fanm, ka konprann kè’y ni on bondié adan’y. Trans-la ka paret kon sign-la ki pli pòtalan adan senbolik a kilt kréyol-la davwa, pli souvan ki raman, lè’w an trans, sa vlé di ou an rèlasion avè sa ki sakré, avè lenvizib, avè sé sen-la, avè fos sirnatirel. Pannan kominikasion-la, kréyol-la ka arété egzisté kon on moun. Konm i ka ni on bondié ka rété adan’y, sa ka fè kè Kréyol-la li menm pa ka responsab ni dè sa’y ka fè, ni dè sa’y ka di. I ka ped tout kontwol é ni délè i ké ka palé dé lang kè’y pa konnet lè’y pa posédé. Sé sa yo ka kriyé «la glossolalie». Jean Duvignaud, ki sé on wouchachè, ka di, an 1965, apwopo a vodou:

«Dans une large mesure, ces danses de possession ont permis aux Africains déracinés et désocialisés de récupérer leur humanité sociale à travers le vodou».

Dapré mwen, sitasion-lasa valab osi pou lendouizm a sé Kréyol-la.

Pli souvan ki raman, sé Kréyol-la ka sèvi évè 4 divinité : Mariaman, Madouraïviren, Kalimaï é Nagourmira.

Elephant

Atè Gwadloup, zafè Kréyol ka fè sérémoni a Zendien pa ka fè tout moun plézi. Sé pou sa ni onlo chiraj alantou a rit-lasa. An fè on anket adan kominoté zendien-la, é onlo atitid, onlo jan-vwè frapé mwen. Té ni onlo réaksion é pres yo tout té diféran:

  • Ni dé moun ki pa té ka konprann bien-fondé a pratik-lasa. Kidonk yo té ka rijété’y poutoutbon,
  • Ni dot ki té ka konm toléré’y,
  • Ni Zendien ki pa dakò menm-menm évè pratik-lasa men ki ka asepté ay adan davwa pou yo, sé on bon mwayen gannié lajan fap-fap.
  • Ni yonn-dé labé a Zendien ki ka frékanté milié-lasa é sa pa ka pozé yo pon problem vwè kréyol ka fè sérémoni a Zendien. Sé labé-lasa ka póté douvan fwa a sé fidel-la, é yo pa dakò pou sé yenki Zendien ki ka fè sérémoni. Yo pa vé rèlijion-lasa rété fèmé si’y.

An finisman a XIXèm siek-la é jis an 1930, Légliz katolik bat pou éséyé éliminé kilt endou-la. Men an sé lanné 50 a XXem siek-la, i konm toléré pratik-lasa. Légliz té blijé chanjé atitid pas i vin pran konsians dè lévolision a lavi, dè lévolision a sé mantalité-la, i pran konsians osi kè ni onlo pep diféran anlè on menm téritwa. An plis ni onlo pep ki vin lévé doubout a koz dè enjistis ki té ka fet. Sé an moman-lasa Lègliz koumansé fè onlo teks paret si respè a dot rèlijion. Sé labé-la an kesioné-la pa ni menm lidé-la si pratik-lasa. Ni sa ki ka kwè kè sé on kriz a lédansité é osi on kriz sosial. Pou dot, sé Kréyol-lasa pa ni lafwa. Men fò mwen di kanmenm an kontré on labé katolik ki di mwen kè’y ka palé an non a’y é non pa an non a légliz katolik. Pou li, pratik-lasa ka vin dè on ket pwofon, on angwas métafizik. I di mwen osi, kè pannan lontan, légliz fristré onlo moun évè pouvwa a’y pas i té ka kouvè larel-lidé kolonial-la. Pou labé-lasa, jodi-jou,fò légliz fè on éfò pou’y konprann poukwa ni dé biten ki ka fet an sosiété-la. Fò’y akonpanié sé moun-la é bat pou’y konprann soufrans a on pep.

Kanta sé Kréyol-la ki pa ka fè sérémoni a Zendien-la, yo ka méfié dè pratik-lasa. Yo ka kritiké sé Kréyol-la ki ka fè sa toubolman. Yo ka fè dé kritik kon :

  • «Neg toujou la pou senjé»
  • «Sé moun-lasa pa ni pon personalité. Tout fason yo ké fin pa péyé to ou ta pas Bondié pa jen di fè sa. É si yo pa péyé, timoun a yo oben timoun a timoun a yo ké péyé. Dayè malédision-la kay jous o 7em jénérasion.»

A estad a prézantasion an mwen lasa, fò mwen mandé mwen si zafè Kréyol ka chèché pran rèlijion endou-la, si zafè chapel a Kréyol ka fè siwawa an péyi-la, é kidonk si zafè Kréyol é Zendien ka kalanboré plis jòdi, biten ki pa té ka rivé lontan, si tou sa pé ké bout si on migannaj a sé 2 rèlijion-lasa, kivédi rèlijion katolik é rèlijion Zendien la. An ka woufè zot sonjé kè sérémoni a sé Kréyol-la ja ni yonn dé éléman senkrétik andidan a’y:

  • Kilt a Nagourmira, ki sé on sen mizilman ki vin rantré adan kilt Zendien-la pannan sé konvwa a imigran té ka janmbé dlo pou vin an Karayib-la.
  • Yonn-dé éléman katolik telkon méli-mélanj-la ki ka fet antrè Mariaman sé Kréyol la ka kriyé Maliémen é Laviej Mari.
  • Yonn-dé éléman Négwo-Afriken é kréyol kon latrans.

Kidonk an koumansman a XXIem siek-la, sa pa two fò di kè ni konyéla an Gwadloup dé model endouizm :

  • on endouizm a Zendien, é sé tala ou ka jwenn pli souvan
  • é on endouizm a Kréyol ki ka wouvè zel a’y dè plis an plis, men ki minoritè é kè jous jòdi moun pa djè konnet.

Men dapré mwen kanmenm, sé 2 model endouizm-lasa ké fin pa fè on sel akoz dè mayé ki ka fet dè plis an plis antrè Zendien é Kréyol, akoz osi a dé liennaj lékonomik é komèsial ki ka fet antrè sé 2 krey moun-lasa. Men plis ki tou sa, si nou ka gadé on manniè pli laj, an ké di kè 2 model endouizm-lasa pé fè on sel a koz a dérasializasion rèlatif a sosiété Gwadloup la ki ka lésé plas ba on vizion pli kréyolitè a lèmond.

An final di kont, an ké di tout kwayans ka mérité rèspé. Dapré mwen ni 3 pot ki ké pé wouvè pou sérémoni a Kréyol. Swa i ké resté konyéla, swa i ké fonn adan endouizm a sé Zendien-la, oben swa i ké disparet. Antouka, jan sa ka woulé an Gwadloup la jòdi-jou, kominoté Kréyol-la ki ka fè sérémoni a Zendien é ki ni pwop chapel a yo ké diminié. Yonn, pas sé on popilasion ki ka vin dè plis an pli vié, é dézièman, pas désandan a yo pa vlé pran siksésion-la. Men kilt-la pé rété doubout kanmenm gras a yonn dé adep ki ké ay a ka on pousari dè tan zan tan pou fè on sérémoni.

Pou bout an ké di kè, sipozion-la an té ka fè la lè an koumansé wouchach an mwen é ki suiv mwen toulong, ka sanm mwen sa ki té vré, menm si dot wouchach pli aprofondi ka sanm mwen sa ki nésésè.

PLI GRO PROBLEM AN JWENN PANNAN ANKET AN MWEN:

Lè an té ka fè anket an mwen an pa jwenn two gran pwoblem, men an kontré kanmenm yonn-dé tjak kon:

  • Dé labé katolik-la ki pa té two vlé abòdé sijé-lasa. Jous ni sa ki fè kòlè é ki di mwen yo pa ka konprann sa an ka mandé yo la. Té ni kesion si légliz katolik ki té ka déranjé é jenné yo toubolman.
  • Ni dé Kréyol ki té ka palé ban mwen men on manniè vwalé, kivédi ni dé biten yo pa té vlé di klèman. An moman-lasa, fò mwen té pozé dot kesion é fè yo palé san menm yo sav.

Eléphant
 

 Eléphant  L'Inde dans les arts de la Guadeloupe et de la Martinique : héritages et innovations par Jean Benoist, Monique Desroches, Gerry L'Étang, Gilbert Francis Ponaman.
 
 Eléphant  De l’héritage culturel congo, indien et chinois à la Martinique par Gerry L'Etang.
 
 Eléphant  VINI WÈ KOULI-A Anthropologie d'une chanson créole par Gerry L’Etang.