Sé Ayiti, sé primié teks kréyol la koumansé paret. Dabou-dabò, nan bout disétiem siek-la, yo mété La passion selon St Jean, an mòso adan bib-la, an kréyol. Men jik jòdi, teks pi ansien yo touvé, é ki pétet chaché-fè litérati san moun-lan ki matjé’y la té ni lanvi-tala, sé an powem ki ni kon tit, Lisette quitté la plaine, an bétjé péyi Ayiti ékri an 1754 (XVIII^e s.). Ayiti yo té ka kriyé an tan-tala, Sen-Domeng.

Ki manniè yo koumansé matjé kréyol-la?

Primié tan lòtograf kréyol-la

Moun ki té sa li ek ékri an tan-an sé pa té esklav men bétjé. Sé tou natirelman yo ki chaché matjé kréyol é pa sé esklav-la ki pa té sa ni li ni ékri a. Sa té nòmal tou, yo anni pran lòtograf fransé-a pou matjé kréyol. Pa ni pies rézon pou yo chaché mété-doubout an lòtograf ba an fransé tounen oben détounen kidonk ba an bagay ki pa an toubonvré lang. Nan kabech-yo, nan tet-yo sé kon sa yo té ka viv li.
Mété an lòtograf fransé asou an lékriti an lang kréyol sé sa yo ka kriyé lòtograf étimolojik, an bel bon fransé graphie étymologique. Model matjé kréyol tala pa ni pa an sians ka sipòté’y. Adan an menm liv ou ka touvé an menm mo ékri pliziè manniè diféran. Menm jòdi-jou bagay-tala pa disparet. Anni gadé afich réklam an lari, si délè i toutafetman bien matjé dot lè sé nenpot manniè. Kontel sé jou-tala si zot ni lobsèvans zot pou wè anlè plen gran afich: cé tout moun kay ginyen. Annou pa rété anlè cé-a, men annou fè an ti analiz asou ginyen. Nou ka wè primié son [є̃] - an matjé [i] + [n], déziem-lan [e] + [n]. Adan an menm mo dé manniè pou matjé menm son [є̃] - an.

Déziem tan lòtogral kréyol-la

Yo sèvi épi lòtograf étimoljik la dépi 1754 pou rivé jik pabò 1885 dat oti an milat Giyàn matjé an liv yo ka kriyé ATIPA. Lékriti kréyol-la pran an primié tounan davwè yo ka dékouvè pou an fwa, an moun ki pa anni matjé kréyol-la asou lotograf fransé-a menm si i pa fè an sistem.
Lè an mo ka sanm sa ki sòti nan bway fransé-a, i ka ékri’y asou lòtograf fransé-a. Kontel chimise pas sa ka vini di chemise.
Tout mo ka sanm mo Zendien Lanmérik, ka matjé kon yo ka pononsé yo. Kontel, kiwawa, la oti an lékriti étimolojik red-mato té ké matjé’y: quiroiroi.

Twaziem tan lòtograf kréyol-la .

Gwadoup, ant (1930-1950), l’ACRA ( Académie Créole Atillaise ) chaché-touvé an lòtograf espésial ba kréyol. Sé moun l’ACRA-a té fè an migannay ant lékriti étimolojik é fonétik. Ni bagay yo chwézi matjé an manniè ek sa té ka garé moun, kontel matjé qi kidonk ni q+u+i ni k+i.

Katriyem tan lòtograf kréyol-la

Fok té atann déziem ladjè mondial la bout pou an lékriti toutafetman fonétik té tijé. Dé pastè Zéta-Zini, Mc Connell é Laubach ki pa té konnet palé fransé té lé mété Bib-la an kréyol. Yo pa té pé fè an lot jan kivédi anni matjé sa yo ka tann. Sistem-tala pran tan pou pèsé davwè ti tjap kon gwo tjap Ayiti té ni an lanmou dépasé é san mizi ba lang ek kilti fransé ek yo pa té lé lòtograf-tala pies.

Sentjem tan lòtograf kréyol-la

Nan mitan sé lanné 70 la J. Bènabé rann lòtograf fonétik la pi méyè lè i pòté zafè fok pa anni kolé let yonn bò lot men katjilé asou jan pou dékoupé sé mo-a. I kriyé sa sentaks lòtograf-la, an bel bon fransé, syntaxe graphique. Kontel lè ou ni an mo kon met-a-manniok, es ou ka matjé’y adan an sel mo oben an twa mo épi an ti trè ant yo, oben an twa mo san ayen ant yo. Rich épi tou sa ki té ja fet avan, J. Bènabé mennen primié vré katjilasion antiè asou lékriti kréyol ek i rivé mété an sistem yo kriyé sistem lékriti GEREC. Pannan trant lanné yo pé di pasé 90% moun ki chaché-matjé kréyol Matinik, Gwadoup, Giyàn sèvi lékriti-tala. Menm adan péyi kréyopal ki pa ka dépann di la Frans, kon Sent-Lisi épi Dominik, sé lékriti-tala yo konnet.

Si Ayiti ni an lòtograf ki ta’y, i pa djè diféran di ta J. Bènabé a. Sé sè jimel lékriti GEREC-la. Si nou alé pi lwen, kidonk pabò l’Oséyan Endien oti ni twa lékriti la Réyinion, ni yonn ki vréman toupré ta GEREC-la. Lé Sésel, Lil Moris ek Rodrig, la tou, sé an lékriti ki toupré ta GEREC-la. Si pannan trant lanné lékriti fonétik GEREC-la woulé Matinik, Gwadoup, Giyàn, é adan sé lé zot péyi la Karayib-la, nan Loséyan Endien éti yo pé touvé an pi gran diférans adan sèten sistem lòtograf, sé kanmenm pa an lékriti étimolojik yo ka sèvi mé an lékriti ki pito toupré lékriti fonétik la.

Siziem tan lòtograf kréyol-la

Apré trant lanné oti lòtograf-tala ka woulé _ Matinik, Gwadoup ek Giyàn _ adan lékol, chanté, radio, télé, légliz… J. Bènabé pòté yonn-dé touch nef pou rann li pi flouz. Yo ka palé jòdi di NSG kivédi Nouveau Standard Gerec.

Lòtograf ki chaché-paret

Ni an lòtograf, yo ka kriyé lékriti mòfolojik, dé pwofésè Aix-en-Provence Guy ek M.C. H.M. mété doubout. Sé an sistem ki fonétik men ki an menm balan-an lé gadé an gran liennaj épi lòtograf fransé-a. kontel, la lékriti GEREC-la ké matjé ron oben won, lékriti mòfolojik la ké matjé wond. Sé dé wouchachè-tala/cherchè-tala lé atout-fos gadé [d]-a pas silon yo sa ké pèmet moun ékri tou natirelman wondi.
Dabò pou yonn, sé an sistem ki asé difisil davrè moun-lan ka sèvi’y la ni pou sa matjé fransé asé bien pou rivé respekté lwa lòtograf-tala.
An dé, malérezman, sé an lékriti yo pa janmen sèvi adan pies liv.

Gwadoup, ni tou sistem labé Colbach la, an sistem lékriti esténografik. Dé bagay dwé fè lékriti-tala pa pèsé pou yonn, sé zafè esténo pa fasil ek esténo disparet dépi òdinatè ka pran vwa, entènet… vini paret. Pou dé, sistem lékriti-tala sòti bò ta GEREC-la adan an sel liv: Ranboulé an 1987. Sé Téwojèn Aliénis ki ékri’y.

Pou bout

Nou ka wè lòtograf kréyol-la ni an listwè ki koumansé dépi siek tan: ekzaktiman pabò 1754, Sen-Domeng, épi Lisette quitté la plaine. I kontinié-woulé pannan tout ventièm siek-la ek i ja ka pran ventéyenniem-lan.
Ni an keksion ka viré souvannfwa nan bouch moun ka palé kréyol tou lé jou : ki sa sa ka sèvi matjé kréyol ?
Sa vré si ou pa sa matjé kréyol sé pa sa ké opozé’w viv bien adan an péyi oti ni an sel lang ki ni valè é ki ofisiel sé fransé. Yo pé ké jen di an moun ki pa sa ni li ni ékri kréyol sé an moun ki pa konnet sa ki lekti, sa ki lékriti. Nou ka tou konprann poutji jan péyi ka palé kréyol pa ka toujou wè nésésité ki pé ni di matjé lang-tala.
Rézonnen kon sa pa an manniè pòté nefté, kréyasion ek ouvèti ka fè kilti ek konésans vini pi gran. Fok sav tout lang avan yo vini lang litérati, yo té lang pawol-palé. Fransé pasé pa la. An tan-tala, an fransé ki pa té konnet li ek matjé laten, té an moun ki pa konnet sa ki lekti, sa ki lékriti. Erez di bonnè, ni moun kontel ékriven… ki bat pou fransé vini an lang litérati. Si sé pa té sa , i té ké jik jou pito an lang pawol-palé kon kréyol. Li ek matjé an lang ka fè’w konnet lang-lan an manniè pi fò é dékouvè’y adan’y riches ou pa té ké pé imajinen si ou té rété la ka palé’y selman.
Pa ni pies rézon sérié ki pé esplitjé sé selman lang fransé a ki pou fè nou rantré an fonfonn lidantité-nou. Nou ni dé lang (kréyol ek fransé) ka esprimen an menm kilti kréyol épi pliziè kanman /estil. Pa fouyé fon-fon-fon adan yonn adan yo, sé kité asou koté an gwo mòso nou menm. Sé rifizé sèvi tou sa ka fè di nou sa nou yé. Dapré mwen, sa man fini di a pa té ké vré selman si lidantité kiltirel moun anlè latè pa bagay ki nésésè men initil.

Man ké bout anlè an bel-bel-bel pawol, Ektò Poulé, an powet Gwadoup:

Chaj an mwen sé mwen, sé lang an mwen
An pa ni dwa mété’y anba plat a pié an mwen; an pa ni dwa lésé yo toufé’y, pas toufé an lang sé déboujonnen Limanité.